درباره وجه تسمیه محله زرگنده چه می‌دانید؟
آکنده از زر!
تهران پر از محله‌های قدیمی است؛ محله‌هایی با نام‌های مختلف که پشت اسم هرکدام از آنها داستانی نهفته است. یکی از این محله‌ها محله «زرگنده» است؛ محله‌ای در محدوده شمیران که بین بزرگراه صدر، خیابان شریعتی و محله قلهک قرار گرفته است. در لغتنامه دهخدا درباره این ده قدیمی آمده است: «قصبه‌ای است از بخش شمیران شهرستان تهران که در 3هزار گزی جنوب تجریش و بر سر راه تهران- تجریش و متصل به قلهک واقع است و در حدود 4هزار تن سکنه دارد. مقر تابستانی سفارت روسیه شوروی در این قصبه واقع است». این محله قدیمی که به داشتن بقعه امامزاده اسماعیل(ع) و باغ سفارت روسیه شهرت دارد، روزگاری از زر آکنده بود و به همین دلیل نامش زرگنده شده است! اگر می‌خواهید داستان این محله و وجه تسمیه آن را بدانید، این گزارش کوتاه را از دست ندهید.
محله‌ای بزرگ‌تر از امروز
محله زرگنده‌ای که امروز ما می‌شناسیم، فقط بخشی از محله زرگنده روزگار نه‌چندان دور است. آن زمان که هنوز تقسیم‌بندی‌های شهری به این شکل و شمایل نبود و زرگنده همان‌طور که در لغتنامه دهخدا آمده، قصبه‌ای از بخش شمیران بود، این محله از حوالی پل رومی آغاز می‌شد و باغ‌سفارت روسیه هم در آن قرار داشت. اما حالا و در تقسیم‌بندی‌های جدید شهری، بخشی از این محله جزو منطقه یک و محله الهیه شده است و به همین دلیل زرگنده‌ای که امروز می‌شناسیم، کوچک‌تر از محله سال‌های پیش است. همچنین سفارت روسیه طبق تقسیم‌بندی‌های جدید در محدوده محله الهیه است. زرگنده امروز از غرب بزرگراه آیت‌الله صدر و جنوب غربی الهیه شروع می‌شود و تا حسن‌آباد ادامه پیدا می‌کند. شرق این محله هم تا خیابان شریعتی، در مجاورت محله قلهک است.
جایی برای دفن طلا
اما بشنوید از وجه تسمیه این محله قدیمی در شمال شهر تهران. درباره اینکه چرا نام این محله زرگنده شده، 3روایت وجود دارد که البته هر سه آنها مشخص می‌کند این محله در گذشته آکنده از زر بوده است! ماجرا از این قرار است که می‌گویند محله زرگنده به دو قسمت محله پایین و محله بالا تقسیم می‌شد. اهالی محله بالا از آنجاکه روی تپه زندگی می‌کردند و از اماکنی مثل بانک و مراکز نگهداری پول و اموال دور بودند، شبانه به کوه‌های محدوده محل زندگی‌شان می‌رفتند و پول و طلاهای خودشان را در آنجا دفن می‌کردند.
زرکنده، نه زرگنده!
تا این قسمت همه روایت‌ها یکی است و وجه تمایز آنها از این به بعد است. هرکدام از این روایت‌ها زرگنده را از ترکیب واژه‌های مختلف به‌دست می‌آورند. عده‌ای می‌گویند سال‌ها بعد از اینکه اهالی این محله سفالینه‌های طلای خودشان را در تپه‌ها مخفی کردند، کسانی که به این کوه‌ها می‌رفتند، با کندن زمین‌های این روستا به زر و طلاهای دفن‌شده دست پیدا می‌کردند. به همین دلیل اسم این روستا از کندن زمین و پیداکردن زر به‌وجود آمد و زرکنده شد. هرچند که در گویش مردم به مرور زمان به نام زرگنده تغییر کرد.
فلانی زر کنده
روایت دیگری که درباره وجه تسمیه این روستا وجود دارد، به‌اصطلاحی برمی‌گردد که بین اهالی روستا رایج شده بود. همان‌طور که پیش از این هم گفته شد، در روزگاران گذشته، کسانی به طمع دست‌یافتن به گنج راهی تپه‌های محله زرگنده امروزی می‌شدند و اتفاقا دست پر هم برمی‌گشتند. آن موقع بین مردم اصطلاحی به‌وجود آمده بود که این‌طور مواقع می‌گفتند فلانی از تپه‌ها زر کنده است. به همین دلیل نام این روستا زرکنده و در ادامه زرگنده شد.
کشف سکه‌ها و کوزه‌های طلا
جز اصطلاح زرکندن از کوه، زبان‌شناسان و تهران‌پژوهان زرگنده را برگرفته از عبارت «آکنده از زر» هم می‌دانند و می‌گویند از آنجاکه از این محله سکه‌ها و کوزه‌های طلا بیرون می‌آمد، محلی‌ها معتقد بودند این محدوده زرآکنده است؛ یعنی از طلا پر و سرشار است! همین زرآکنده به مرور زمان به زرکنده و بعدها زرگنده تغییر پیدا کرد.
باغ‌سفارت روسیه
یکی دیگر از داشته‌های منحصربه‌فرد محله زرگنده، باغ‌سفارت روسیه است که باعث شده از گذشته نام زرگنده با اتفاقات مهم تاریخی گره بخورد. به‌عنوان مثال در ماجرای استبداد صغیر، زمانی که مجاهدین به تهران آمدند، محمدعلی‌شاه قاجار از کاخ سلطنتی گلستان فرار کرد و در همین سفارتخانه روسیه پناهنده شد یا احمدمیرزا، آخرین شاه قاجار از همین سفارتخانه به مراسم تاجگذاری‌اش رفت.
امامزاده اسماعیل
حالا که درباره دلیل نامگذاری محله زرگنده صحبت شد، بد نیست از داشته‌های این محله هم بگوییم. بی‌شک مهم‌ترین داشته محله زرگنده، بقعه امامزاده‌اسماعیل(ع) است؛ بنایی که حدود 150سال قدمت دارد و بعد از چند نوبت بازسازی، از سال 1330دست نخورده باقی مانده است. در شجره‌نامه امامزاده‌اسماعیل(ع) آمده که پدر این امامزاده، ابراهیم ابن موسی فرزند عبداللطیف بوده و درنهایت او از نوادگان امام زین‌العابدین(ع) به‌حساب می‌آید. امامزاده اسماعیل در سال 850هجری قمری وفات یافته و مقبره‌اش به محلی دنج و آرام برای زیارت‌کنندگان تبدیل شده است.
قنات زرگنده
زرگنده یک قنات خیلی معروف هم داشت که سال‌ها پیش مردم محله برای تامین آب مورد نیاز خانه‌هایشان به این قنات مراجعه می‌کردند. کوچه‌ای که در آن قنات زرگنده وجود داشت، هنوز هم باقی مانده و اتفاقا نامش هم کوچه قنات است. این کوچه که پله‌های فراوانی دارد و خانه‌های آن هنوز بافت قدیمی‌اش را حفظ کرده‌اند، نشانی از محله قدیمی زرگنده دارد و می‌توان در آن ردپای زرگنده سال‌های دور را دید.
در همینه زمینه :