نبرد محصولات

هدا عربشاهی ـ روزنامه‌نگار

اهمیت کشاورزی در اقتصاد ایران و سایر کشورها از طریق محاسبه ارزش افزوده این بخش به درصد تولید ناخالص داخلی اندازه‌گیری می‌شود. بر اساس«طبقه‌بندی استاندارد بین‌المللی صنعتی»کشاورزی، جنگلداری، شکار، شیلات، کشت محصولات زراعی و تولیدات دامی را شامل می‌شود. داده‌های the Global Economy نشان می‌دهد که سهم کشاورزی به تولید ناخالص داخلی ایران در سال 2019برابر 12.18درصد بود. برای مقایسه، متوسط جهانی این شاخص بین 161کشور در همان سال برابر با 10.9درصد بود و کشورمان در رتبه 48جهان قرار داشت که برای کشوری با اقتصاد وابسته به نفت، اقلیم نیمه‌خشک و با تنش‌های آبی مداوم قابل‌توجه است. این‌درحالی است که در همان دوره، 2کشور همسایه- ارمنستان و ترکیه- که از نظر اقلیمی در وضعیت به‌مراتب بهتری از ایران قرار دارند به‌ترتیب در رتبه‌های51 و 82 بودند.

ایران

ایـران کشورمان در منطقه‌ای نیمه‌خشک و نیمه‌گرمسیری قرار‌دارد و هرچند حدود یک‌سوم کل مساحتش برای کشاورزی مناسب است اما به‌دلیل ضعف خاک و فقدان توزیع مناسب آب، فقط حدود 12درصد از کل خشکی‌های ایران زیرکشت می‌رود. از آنجا که کشاورزی حدود 90درصد از کل ذخایر آب‌شیرین کشور را مصرف می‌کند و بیشتر مزارع و باغ‌ها همچنان از شیوه‌های سنتی آبیاری استفاده می‌کنند بنابراین، میزان تولید محصولات کشاورزی در ایران به‌شدت به سطح بارش سالانه بستگی دارد؛ برای‌مثال خشکسالی از ابتدای سال زراعی جاری2.79میلیارد دلار به بخش کشاورزی ایران خسارت وارد کرده است. همچنین، به‌دلیل کاهش 40درصدی بارش‌ها، امسال 61هزار هکتار از شالیزارهای ایران زیرکشت برنج رفته‌اند و این‌درحالی است که این رقم در سال گذشته بیش‌از 803هزار هکتار بود و به تولید 2.9میلیون تن برنج منجر شده بود.
کاهش نرخ تولیدات کشاورزی به‌معنی کاهش سهم این بخش به تولید ناخالص داخلی است. به‌طوری‌که براساس گزارش بانک مرکزی تولید ناخالص داخلی حاصل از کشاورزی در ایران از 255هزارو485میلیارد ریال در سه‌ماه دوم سال 2020(بهار 1399) به حدود 124هزارو373میلیارد ریال در سه‌ماه سوم سال 2020(تابستان 1399) کاهش یافته است. برپایه آمار مندرج در درگاه Trading Economics تولید ناخالص داخلی حاصل از کشاورزی در ایران از سال 1988تا سال 2020 به‌طور‌متوسط حدود 34هزار‌و173میلیارد ریال بوده که در سه‌ماه دوم سال 2020(به‌دلیل نرخ بالای بارش‌های سال 2019) به بالاترین رقم رسیده است. براساس گزارش وبگاه وزارت کشاورزی، در نخستین‌ ماه سال مالی جاری 1.06میلیون تن محصولات غذایی و کشاورزی به ارزش حدود 468میلیون دلار صادر شده است. گوجه‌فرنگی با ارزش بیش‌از 65میلیون دلار بیشترین صادرات را داشته و بعد از آن هندوانه با 55.51میلیون دلار، پسته تازه و خشک با 50.55میلیون دلار، خرما با 33.15میلیون دلار و سیب با 31.06میلیون دلار در رتبه‌های بعدی محصولات کشاورزی صادراتی قرار داشتند. همچنین، گزارش سازمان خواربار و کشاورزی ملل‌متحد(فائو) در پایان سال 2020 نشان می‌دهد که ایران در تولید۲۲محصول مهم کشاورزی بین۷ کشور برتر قرار دارد و محصولات پسته، خرما و سیب در رتبه‌های اول تا سوم برترین محصولات کشاورزی ایران ایستاده‌اند و گندم، برنج، چغندرقند، میوه، پنبه و تنباکو از دیگر محصولات مهم کشاورزی ما به‌شمار می‌روند.

ترکیه

ترکیـه کشور همسایه ایران به‌دلیل شرایط اقلیمی بهتر و اصلاحاتی که در حوزه کشاورزی انجام داده به‌عنوان هفتمین تولیدکننده کشاورزی در جهان شناخته می‌شود. این صنعت حدود 23درصد از اقتصاد ترکیه را تشکیل می‌دهد. ترکیه تولید‌کننده و صادرکننده برتر محصولاتی چون فندق و شاه‌بلوط، زردآلو، گیلاس، انجیر، زیتون، تنباکو و چای است و تقریباً 3.5میلیون کشاورز از 20میلیون هکتار زمین زیرکشت مراقبت می‌کنند. طی 70سال اخیر به‌دلیل تغییراتی که از نظر اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در این کشور ایجاد شده حدود 15تا20میلیون نفر از بخش کشاورزی خارج شده‌اند و به شهرها نقل‌مکان کرده‌اند. به‌همین‌دلیل، دولت ترکیه در دودهه اخیر با هدف تشویق مردم به فعالیت‌ در بخش کشاورزی اصلاحاتی را انجام داده و موفق شده با افزایش 40درصدی سهم کشاورزی به تولید ناخالص داخلی از پایان قرن گذشته تاکنون 6.6درصد از تولید ناخالص داخلی را از طریق کشاورزی تامین کند. تا جایی‌ که این کشور اکنون به هفتمین تولیدکننده بزرگ کشاورزی در جهان تبدیل شده است و قصد دارد تا سال 2023بین 5تولیدکننده برتر این حوزه در سطح بین‌المللی قرار گیرد.

ارمنستان

ارمنستـان در سال 1987، آخرین سال حاکمیت شوروی در ارمنستان، جمعیت روستایی 31.5درصد از کل جمعیت آن‌ را تشکیل می‌داد. اما پس‌از استقلال، نرخ بازگشت به روستاها رو به ‌رشد رفت و تا سال 2020 به 36درصد افزایش یافت و هم‌اکنون کمی بیش ‌از 70درصد جمعیت روستایی این کشور به کشاورزی مشغول است. بر اساس داده‌های بانک جهانی، کل زمین‌های قابل‌کشت ارمنستان حدود 15.7درصد از خشکی این کشور را تشکیل می‌دهد. از سال 2019مزارع غلات حدود 122هزار هکتار، باغات میوه و توت حدود 44هزار هکتار، سبزیجات (‌جز سیب‌زمینی) حدود 21هزار هکتار را در‌بر‌می‌گیرد و مزارع سیب‌زمینی به‌تنهایی حدود 21هزار هکتار را پوشش می‌دهند. سطح تاکستان‌ها حدود 17هزار هکتار و مزارع خربزه حدود 4هزارو300هکتار است اما باوجود ظرفیت‌های بالای کشاورزی، سهم این صنعت به تولید ناخالص داخلی در یک‌دهه اخیر به‌طور ثابت کاهش یافته و در سال 2020به 11.72درصد رسیده است و در عوض، سهم بخش‌خدماتی (ازجمله گردشگری) با رشد چشمگیری افزایش یافته و در سال 2019به 54.23درصد رسیده که البته به‌دلیل بحران کووید-19در سال 2020سهم این بخش به تولید ناخالص داخلی ارمنستان یک درصد کاهش نشان داده است.