ترکیه و روسیه؛ آغاز یک جدایی

 سعید الحاج- کارشناس ترکیه

نشست اخیر سران پیمان ناتو و مخصوصا ملاقات روسای جمهور ترکیه و آمریکا نشانه‌ای جدید از تغییر جهت قطب‎نمای سیاست خارجی آنکارا بود؛ تغییر جهتی که ازجمله نتایج آن بازگشت تدریجی به‌سوی غرب و دور شدن از روسیه است.
حزب عدالت و توسعه از ابتدای به قدرت رسیدن در سال2002 با توجه به فروپاشی اتحاد شوروی و پایان جنگ سرد، سیاست خارجی چندمحوری با تأکید بر منافع ملی ترکیه را در دستور کار خود قرار داد. در نتیجه این رویکرد، آنکارا از سال2004 با گشایش بیشتری به تعامل با روسیه پرداخت. این روند طی سال‌های گذشته تا جایی پیش رفت که به‌نظر می‌رسید ترکیه در مقابل شرکای غربی خود در ناتو، بیش از هر زمان دیگری به دشمن تاریخی‌اش یعنی روسیه نزدیک شده است. این رویکرد 2علت داشت:
ترکیه در درجه اول تلاش می‌کرد سیاست خارجی مستقل‌تر و متوازن‌تری نسبت به گذشته داشته باشد؛ سیاستی که بیش از هرچیز بر مبنای منافع ملی این کشور تعریف شود؛ برخلاف دوران جنگ سرد که ترکیه به پایگاهی نظامی برای ناتو در مقابل مسکو تبدیل شده بود. علت دوم اما نادیده گرفتن مسائل مرتبط با امنیت ملی ترکیه از سوی متحدان این کشور بود؛ خروج سامانه‌های پاتریوت از ترکیه، مخالفت با فروش تسلیحات پدافندی پیشرفته به این کشور و از همه مهم‌تر، حمایت آمریکا از گروه‌های کرد تجزیه‌طلبی که از دید آنکارا تروریست به‌شمار می‌روند.
در مقابل، حرکت آنکارا به سمت مسکو، مجموعه‌ای از منافع اقتصادی و امنیتی را برای ترکیه به‌دنبال داشت؛ مانند همکاری در پروژه‌های بزرگ انرژی ازجمله تولید گاز مایع و یا نیروگاه اتمی آک-کیو، خرید سامانه پدافندی اس-400و توسعه بی‌سابقه همکاری‌های اقتصادی و مالی. این عوامل باعث شد برخی تحلیلگران یا رسانه‌ها روابط ترکیه و روسیه را با عناوینی نظیر محور یا ائتلاف جدید توصیف کنند؛ توصیفی که البته مبالغه‌آمیز بود. توسعه چشمگیر روابط 2کشور در حقیقت چیزی بیش از تاکتیک مقطعی به شمار نمی‌رفت، چرا که چشم‌اندازهای سیاسی و امنیتی مسکو- آنکارا در بسیاری از پرونده‌های منطقه‌ای نظیر سوریه، لیبی، جنوب قفقاز، شبه جزیره کریمه، دریای سیاه یا حتی شرق مدیترانه همچنان متعارض است. از سوی دیگر نباید فراموش کرد توافق‌های مهم صورت گرفته میان این 2کشور بر سر پرونده‌هایی نظیر سوریه در واقع توافق‌هایی برای کاهش تنش و اجتناب از تقابل شدید بوده است؛ تقابلی که گاه به‌صورت ارسال پیام‌هایی خونین میان طرفین در پرونده‌های لیبی یا سوریه نمایان می‌شد.
اگرچه اختلافات میان ترکیه و روسیه پیش از نشست اخیر ناتو نیز از دید ناظران پنهان نبوده، اما بدون شک مواضع رجب طیب اردوغان در جریان این نشست، هیچ‌گونه ابهامی درباره تأکید ترکیه بر حمایت از متحدان غربی‌اش مقابل سیاست‌های منطقه‌ای مسکو باقی نگذاشت. در عین حال نباید فراموش کرد ترکیه دومین قدرت نظامی ناتو و جزو 5کشوری است که در مهم‌ترین عملیات بین‌المللی این پیمان شرکت داشته‌اند. مرزهای ترکیه در واقع مرزهای ناتو به‌حساب می‌آید و از سوی دیگر کمک‌های مالی ترکیه به این پیمان نیز چشمگیر است.
همچنین مواضع اردوغان و بایدن پس از ملاقات دوجانبه، بیش از پیش امیدها به حل اختلافات این 2متحد قدیمی و بازگشت کامل ترکیه به محور سیاست‌های غربی را تقویت کرد. این در حالی است که بسیاری پیش‌بینی می‌کردند سیاست‌های بایدن بیش از پیش روابط میان آنکارا و واشنگتن را تیره و تار کند. ترکیه‌ای که همواره مسئله امنیت ملی و قدرت‌های نظامی خود را غیرقابل مذاکره توصیف می‌کرد اکنون و پس از روی کار آمدن بایدن بر امکان گفت‌وگو درباره پرونده اس-400 تأکید می‌کند. حتی فراتر از این، فرایند راه‌اندازی و استقرار میدانی این سامانه نیز پس از نخستین رایزنی‌های صورت گرفته با دولت جدید آمریکا به تعویق افتاده است. خلوصی آکار، وزیر دفاع ترکیه در حاشیه نشست اخیر سران ناتو گفت: روابط ما با متحدان غربی بسیار عمیق‌تر از پرونده‌هایی نظیر اس-400 و یا جنگنده اف-35 است. بدون شک مجموعه این مواضع و اقدامات پیام روشنی برای مسکو دارد.

واکنش روسیه
در مقابل بررسی مواضع روسیه نشان می‌دهد این کشور نیز به موازات چرخش‌های عمیق ترکیه، پیام‌هایی را برای طرف مقابل ارسال کرده است؛ اگرچه با حساسیت و جنجال رسانه‌ای محدودتر. برای مثال همزمان با مواضع اخیر رئیس‌جمهور ترکیه مبنی بر حمایت قاطع این کشور از اوکراین مقابل اشغالگری روس‌ها، دولت پوتین سفر گردشگران به ترکیه را ممنوع کرده است. اگرچه علت این تصمیم، وضعیت ویروس کرونا در ترکیه عنوان شده اما عدم‌اتخاذ تصمیمات مشابه درباره کشورهای اروپای شرقی، پیام‌های سیاسی آن را به خوبی نمایان می‌کند. از سوی دیگر، افزایش چشمگیر حملات هوایی روسیه به مواضع شبه‌نظامیان مورد حمایت ترکیه در شمال سوریه طی ماه‌های اخیر نیز معنادار به‌نظر می‌رسد. درصورت تداوم روند کنونی حتی می‌توان انتظار داشت میدان لیبی نیز بار دیگر به صحنه درگیری‌های نیابتی میان این 2کشور تبدیل شود.
با وجود آنکه مقامات سیاسی و دیپلماتیک روسیه و ترکیه اصرار دارند از روابط مثبت میان طرفین سخن بگویند اما روشن است که این 2کشور مسیری رو به تنش را پشت سر می‌گذارند؛ مسیری که نشست اخیر سران ناتو و مواضع اردوغان را می‌توان تازه‌ترین ایستگاه آن دانست. بدون شک فشارهای دولت جدید آمریکا بر ترکیه، گزینه‌های سیاست خارجی این کشور را نسبت به سال‌های قبل محدودتر می‌کند؛ امری که می‌تواند بار دیگر آنکارا و مسکو را در سریالی از تنش‌های جدید قرار دهد.
منبع: الجزیره