جشنی برای بلندترین روز سال

سیده زهرا عباسی-خبرنگار

امروز، سه‌شنبه، روز اول تابستان است، روز اول تیر، روزی که به اعتقاد قدیمی‌ها، خورشید از بالاترین جایگاه طلوع خود در افق شمال شرقی برمی‌دمد و در بالاترین جایگاه غروبگاهی خود در افق شمال غربی فرو می‌رود. حرکت روزانه خورشید در آسمان در این هنگام به بالاترین خط سیر خود می‌رسد و بیش از دیگر روزهای سال به قطب آسمانی نزدیک می‌شود و در نتیجه بلندترین روز سال و کوتاه‌ترین شب سال را پدید می‌آورد. در این روز و در لحظه ظهر خورشیدی، زاویه میان خورشید و افق جنوبی بیشتر از هر روز دیگر است و آفتاب در این روز به کمال و اوج سالانه خود می‌رسد. این هنگام برای مردمان باستان که دلبستگی فراوانی به پدیده‌های کیهانی داشتند و آنها را در زندگی و آیین‌های خود دخالت می‌دادند؛ اهمیت بسیاری داشت. 

تیرگان در شهرهای مختلف 
به دلیل همین اهمیت و جایگاه، در اغلب مناطق کشور جشن «تیرگان» را در تیرروز از تیرماه برابر با ۱۳تیر در گاهشماری ایرانی برگزار می‌کنند. این جشن در گرامیداشت تیشتر، ستاره باران‌آور در فرهنگ ایرانی است و در روز تیر (روز سیزدهم) از ماه تیر انجام می‌شود. تیرگان روز کمان کشیدن آرش کمانگیر و پرتاب تیر از فراز البرز است. همچنین جشن تیرگان به گزارش ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه، روز بزرگداشت جایگاه نویسندگان در ایران باستان بوده ‌است.
این جشن بر پایه گاه‌شماری باستانی مازندران شب سیزدهم تیر است. اما جشن تیرگان در فراهان استان مرکزی در یکم تیر و به پاس برداشت گندم برگزار می‌شود. مردم مهدیشهر (سنگسر) در استان سمنان نیز این جشن باستانی را ۲۲ آبان همزمان با روز سیزدهم ماه اوریا برگزار می‌کنند. 
علاوه بر این شهرها، آیین تیرگان در تهران، کرج، مارلیک، یزد، میبد، اردکان، کرمان، بم، شیراز، اصفهان و اهواز هم برگزار می‌شود. هرچند «بهار مختاریان» اسطوره‌شناس، پژوهشگر و استاد دانشگاه معتقد است جشن تیرگان در بنیاد جشن انقلاب تابستانی، آغاز تیر بوده‌ است؛ یعنی همانچه در فراهان باقی مانده‌.

تیرگان به روایت فراهانی‌ها 
اهالی اراک، محلات و فراهان جشن تیرگان را با نام «آب پاشونک» برگزار می‌کنند. جشن «آب پاشونک» یا «اول تووستونی (تابستانی)» با گردهمایی و مراسم آب‌پاشی در صحرا همراه است. 
درباره پیدایش جشن آب پاشونک در آغاز تابستان فرضیه‌های زیادی وجود دارد از جمله اینکه زمانی در ایران 7سال باران نیامد و فیروز پسر یزدگرد اول، شاه ایران نگران قحطی و مرگ و میر بود. در آن زمان هیچ کس از قحطی نمرد و بعد از اولین بارندگی مردم بسیار خوشحال شدند و به نشانه تشکر از اینکه در قحطی تلفات نداشته‌اند، خدا را شکر کردند و به روی هم آب پاشیدند. 
همچنین می‌گویند در روز اول تابستان زمانی که یکی از پادشاهان ایرانی از جنگ برمی‌گشت و از این پیروزی خوشحال بود به قنات زلف‌آباد رفت. هنگامی که در کنار آب دست و رویش را می‌شست تا لحظه‌ای استراحت کند، فرشته‌ای در ذهنش مجسم می‌شود که مشتی آب رویش پاشید، شاه بسیار خوشحال می‌شود و او هم آب به سر وصورت همراهان می‌پاشد و شادی را به صورت آب پاشونک انجام می‌دهند.

جشن در زلف‌آباد
معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی با بیان اینکه «آب پاشونک» یکی از جشن‌های مهم ایرانیان مانند جشن نوروز یا مهرگان است به همشهری می‌گوید: «مردم فراهان در این روز به زلف‌آباد می‌آیند و ضمن تفریح و آب‌پاشان، محصولات باغی و کشاورزی را به فروش می‌رسانند.»
«محسن کریمی» می‌افزاید: «آب نماد روشنایی و پاکی و جشن آب پاشونک سمبلی از شادی، نشاط و پاشیدن نشاط به یکدیگر است به همین دلیل به عنوان یکی از مناسک جشن تیرگان اجرا می‌شود.»
وی با اشاره به اینکه پویایی فرهنگ ایرانی موجب حفظ آداب و رسوم در مناطق مختلف ایران شده است، اظهار می‌کند: «مردم منطقه فراهان عمدتا کشاورز هستند و معیشت 200 روستای آن با کشاورزی می‌گذرد. جشن تیرگان به غیر از اینکه جشنی برای آغاز فصل تابستان است به نوعی در دوره اسلامی جشن شکرگزاری هم محسوب و هم زمان با برداشت محصول کشاورزی برگزار می‌شده است. همین پیوندها با زندگی و روزمره مردم  موجب شده است چنین آیین‌هایی پابرجا بماند.»

یک جشن مردمی
معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی هم با بیان اینکه روز سیزدهم تیر در واقع در تقویم ایرانی به نام الهه یا ایزد تیشتر یا باران منتسب است، ادامه می‌دهد: «در فرهنگ ایرانی هر روز از 30 روزه ماه به نام یک ماه نام‌گذاری شده است و هرگاه نام ماه و روز یکی بود یک جشن ماهانه برگزار می‌شده است. سیزدهم تیر، تیر روز از تیر ماه است و به همین دلیل جشن تیرگان برگزار می‌شده است. در حال حاضر در مازندران جشن تیرگان همان روز 13 تیر برگزار می‌شود، اما در استان مرکزی به اول تیر منتقل شده است.»
به گفته کریمی، جشن تیرگان توسط مردم برگزار می‌شود و یک جشن مردمی است و نهاد رسمی در برگزاری آن دخالت ندارد، اما در برخی از سال‌ها دستگاه‌های دولتی هم به برگزاری آن کمک می‌کنند.