تأثیر خشکسالی بر تولید گندم دیم

علی ابراهیمی- خبرنگار

با گذشت چند ماه از آغاز فصل خرید و افزایش نرخ خرید تضمینی گندم به هر کیلوگرم 5هزارتومان، آمار خرید این محصول استراتژیک سیر نزولی داشته است. برخی کارشناسان نسبت به کاهش شدید تولید و خرید تضمینی گندم هشدار می‌دهند. اخیرا جعفر حسینی، مشاور عالی نظام صنفی کشاورزی و منابع طبیعی از کاهش ۲۱درصدی خرید تضمینی گندم خبر داد و گفت: خشکسالی و تعیین قیمت پایین برای خرید گندم، موجب این کاهش شده است. با عطا‌ءالله هاشمی، رئیس بنیاد ملی گندمکاران در مورد چشم‌انداز تولید، خرید تضمینی و نیاز به واردات گندم در سال زراعی جاری گفت‌و‌گو کرده‌ایم.

با توجه به میزان بارندگی، چشم‌انداز خرید تضمینی و تولید گندم در سال زراعی جاری چگونه خواهد بود؟
در وهله نخست باید دو موضوع  میزان تولید و خرید تضمینی گندم را از یکدیگر متمایز کنیم. میزان خرید تضمینی گندم تابع متغیرهایی مانند نرخ خرید تضمینی و شرایط پرداخت و خرید این محصول است. بر مبنای این متغیرها دست‌اندرکاران خرید گندم در هر سالی که خوب عمل کنند، نمودار خرید تضمینی گندم افزایش و در غیر این صورت کاهش می‌یابد. موضوع دیگر میزان تولید گندم است که هر ساله میزان تولید گندم بیش از میزان خرید این محصول بوده است زیرا بخشی از گندم تولیدی، صرف خود‌مصرفی کشاورزان، تامین بذر، فروش به دلال‌ها و واسطه‌ها، برای مصارف صنعتی یا خوراک دام و طیور می‌شود. واقعیت آن است که امسال با توجه به کاهش بارندگی‌ها در فصل زمستان و بهار به خصوص در مناطق جنوب و جنوب شرقی و جنوب غربی کشور که میزان بارندگی نسبت به سال گذشته و متوسط درازمدت 50درصد افت داشته است ، بر میزان تولید گندم  دیم تاثیر منفی داشته که در نتیجه این موضوع بر کاهش میزان تولید و خرید تضمینی گندم در سال زراعی جاری تاثیرگذار بوده و قابل‌کتمان نیست. البته  در مزارع آبی مشکل چندانی نداریم اما پیش‌بینی می‌شود امسال به دلیل کاهش تولید گندم در مزارع دیم، میزان تولید و خرید تضمینی گندم نیز نسبت به سال گذشته کاهش یابد.
میزان افت خرید تضمینی گندم در سال زراعی جاری نسبت به سال گذشته چقدر است؟
در سال گذشته از مجموع 6میلیون هکتار مزارع زیر کشت گندم 4میلیون هکتار به کشت گندم دیم و 2میلیون هکتار به کشت گندم آبی اختصاص داشته که از این میزان سطح زیر کشت در سال زراعی 99 –  98 میزان خرید تضمینی گندم 8میلیون‌و300 هزار تن بود اما امسال با توجه به کاهش میزان کشت، میزان خرید تضمینی رسمی گندم در سامانه خرید دولتی با کاهش 25درصدی به  5 تا حداکثر 6میلیون تن می‌رسد. در واقع کاهش شدید برداشت گندم از مزراع دیم عامل کاهش خرید تضمینی گندم است. البته بخش دیگری از گندم تولیدی کشور در قالب خریدهای متفرقه، به صورت خرید توافقی در کارخانه‌ها، خرید دلال‌ها و واسطه‌ها ، استفاده از گندم به عنوان خوراک دام و طیور با توجه به کمبود و بالا بودن قیمت برخی نهاده‌های دامی مانند جو،ذرت و کنجاله سویا و... به فروش می‌رسد.
با این روند میزان تولید گندم دیم و آبی در مقایسه با سال گذشته چگونه خواهد بود؟
بر اساس برآوردی که اوایل فصل کشت در سال گذشته داشتیم، پیش‌بینی میزان تولید گندم در سال زراعی جاری 13 تا 14میلیون تن بود اما کاهش بازده مزارع دیم موجب افت 20درصدی یا 2میلیون تنی تولید گندم می‌شود. باید در نظر بگیریم که میزان کاهش تولید گندم دیم در مزارع به دلیل خشکسالی در تمام مزارع نبوده، زیرا در برخی استان‌ها بارندگی مناسب بوده با این شرایط  اگر 4‌میلیون هکتار مزارع دیم زیر کشت گندم داشته باشیم و به ازای هر هتکار نیز از این مزارع یک‌و‌نیم‌میلیون تن گندم برداشت کنیم، میزان تولید سالانه گندم در مزارع دیم به 6‌میلیون تن می‌رسد و با در نظر گرفتن افت 50‌درصدی تولید گندم دیم به دلیل خشکسالی، امسال 3‌تا 4‌میلیون تن گندم دیم برداشت خواهیم کرد و افت 2‌میلیون تنی خرید تضمینی گندم نیز ناشی از همین کاهش تولید خواهد بود. از سوی دیگر در مزارع آبی نه تنها شاهد افت تولید گندم نبوده‌ایم بلکه در مناطقی مانند خوزستان که هر سال به دلیل بارندگی زیاد شاهد خسارت به تولید گندم در این مزارع بودیم، امسال چنین مشکلی را نخواهیم داشت. با این روند پیش‌بینی مجموع تولید گندم دیم و آبی در سال زراعی جاری به 10‌میلیون‌و500 هزار تا 11‌میلیون تن می‌رسد.
آیا تولید 10 تا 11‌میلیون تنی گندم جوابگوی نیاز بازار داخلی است؟
 اگر حتی 10‌میلیون تن گندم دیم و آبی در سال زراعی جاری تولید شود و دولت مستقیم آن را بخرد، به واردات گندم نیازی نداریم زیرا نیاز سالانه خبازان و صنف و صنعت به گندم 10میلیون‌و500 هزار تن است اما از آنجا که هر ساله بخشی از این میزان تولید برای سایر مصارف مانند بذر مصرفی کشاورزان ، تامین خوراک  دام و طیور و قاچاق می‌شود، به نظر می‌رسد امسال نیازمند واردات حجم بیشتری از گندم برای تامین نیاز بازار داخلی خواهیم بود که ناشی از افت 50‌درصدی تولید گندم دیم به علت خشکسالی بوده است.
با این روند امسال نیازمند واردات چه میزان گندم خواهیم بود؟
در سال گذشته با خرید تضمینی 8میلیون‌و300هزار تن گندم ، 2میلیون تن  گندم برای تامین نیاز سالانه 3میلیون تنی ذخایر استراتژیک کشور به این محصول، واردات داشتیم، به نظر می‌رسد این رقم امسال به بیش از 4میلیون تن افزایش یابد.  
برخی کارشناسان‌، قیمت پایین خرید تضمینی گندم را یکی از عوامل افت فروش محصول کشاورزان به دولت می‌دانند ، نظر شما چیست؟
امسال به دلیل این که نخستین سال فعالیت شورای سیاستگذاری و اتخاذ سیاست‌های حمایتی محصولات مشمول خرید تضمینی آن هم پس از آغاز فصل کشت گندم بود ، تنها با اتکا به یک مولفه هزینه‌های تولید به اضافه سود متعارف برای کشاورزان به نرخ 5هزار تومانی خرید تضمینی  برای هر کیلوگرم گندم رسیدیم اما برای قیمت‌گذاری خرید تضمینی محصولات کشاورزی چند مولفه پیش‌بینی شده است. هزینه‌های تولید به اضافه سود معقول ، تراز بازرگانی( قیمت گندم در بازارهای جهانی و نرخ تمام شده تولید گندم داخلی) و متغیرهای اقتصادی که تابع تورم اعلام شده توسط بانک مرکزی و مرکز آمار ایران است اما در صورتی که علاوه بر مولفه هزینه تمام شده تولید به اضافه سود متعارف، امسال نرخ تورم 48 تا 50درصدی رسمی را در تعیین قیمت گندم لحاظ کنیم باید نرخ خرید تضمینی هر کیلوگرم گندم در سال آینده به 7هزارو500  تومان افزایش یابد. با این وجود میزان کاهش  تولید و خرید تضمینی گندم در سال زراعی جاری بیشتر متاثر از خشکسالی تا نرخ خرید تضمینی گندم بوده است.
آیا این نگرانی وجود ندارد که با توجه به قیمت‌های جهانی و افت شدید تولید، میزان قاچاق گندم افزایش یابد؟
در مورد قاچاق داخلی گندم ، هر ساله خرید خارج از ضوابط تضمینی دولتی را شاهد هستیم و امسال نیز بخشی از گندم تولیدی را سلف‌خرها، واسطه‌ها و دلالان خواهند خرید و این موضوع اجتناب‌ناپذیر است. اما قاچاق سازماندهی شده  گندم به خارج از کشور که بیشتر در قالب قاچاق آرد یا محصولات خبازی صورت می‌گیرد، حجم قابل‌توجهی ندارد زیرا گندم کالایی نیست  که به سهولت قابل‌قاچاق باشد. در مهلت موقت یک تا سه‌ماهه تعیین شده برای واردات گندم و صادرات آرد به همان اندازه واردات گندم ، بخشی از گندم تولید داخل در قالب آرد به خارج از کشور می‌رود.  
با افزایش نیاز به واردات گندم، باید چه رویکردی در حمایت از تولید داخل اتخاذ شود؟
باید بپذیریم که به دلیل کاهش شدید بارندگی و خشکسالی نمی‌توان کمبود تولید یا خرید امسال گندم  را به گردن کسی انداخت زیرا این عامل طبیعی میزان تولید گندم مزارع دیم را تحت‌تاثیر قرار داده است. در واقع  کشاورز به اندازه لازم گندم دیم کشت می‌کند و وزارت جهاد نیز به وظایف خود در این زمینه عمل کرده اما باران نباریده است. با این شرایط خرید و واردات  گندم چه از طرف دولت یا بخش‌خصوصی نباید به صورت انحصاری باشد و باید این کار با نظارت تشکل‌های بخش کشاورزی، وزارتخانه و سازمان بازرسی کل کشور صورت گیرد و از واردات گندم  بیش از اندازه نیاز بازار داخلی و ذخایر استراتژیک سالانه 3‌میلیون تنی  کشور جلوگیری شود. علاوه بر آن از کشاورزان کشور به خصوص در مناطقی که هنوز گندم تولیدی آنها برداشت نشده یا در حال برداشت هستند، می‌خواهیم که با توجه به شرایط خاص اقلیمی امسال کشور و برای جلوگیری از به خطر افتادن امنیت غذایی کشور، گندم تولیدی خود را صرفا در قالب  خرید تضمینی دولتی عرضه کنند تا مجبور به واردات بیشتر گندم نشده و امنیت غذایی کشورمان تابع شرایط خارجی نباشد.

مکث
دغدغه پایداری خودکفایی گندم

خودکفایی کشور در تولید گندم  تابع 2عامل طبیعی و انسانی  است که امسال تاثیر عوامل طبیعی در میزان تولید گندم را به دلیل خشکسالی، سرمازدگی و افزایش آفات نباتی شاهد بودیم. اما باید گفت در زمینه افزایش میزان تولید  گندم  با اتکاء به انتقال دانش فنی به مزارع  و رشد تکنولو‌ژی تولید اگرچه نسبت به 20سال گذشته پیشرفت‌هایی داشته‌ایم اما میزان تاثیرگذاری این عامل در رشد تولید در حدی نبوده است که حتی بتوانیم میزان اثرگذاری آن در رشد تولید را در مواجهه با برخی عوامل طبیعی مانند خشکسالی مقایسه کنیم. این که رشد تولید گندم با استفاده از بذر اصلاح شده ، دفع اصولی آفات نباتی، انتقال فناوری کشت و برداشت و بهبود مدیریت صورت گرفته باشد، هنوز به صورت 100درصد یا قابل‌قبول محقق نشده است. اگر رشد تولید با چنین رویکردی اتفاق می‌افتاد باید بذرهایی را به مزارع گندم وارد می‌کردیم که در مقابل خشکسالی و آفات مقاومت بیشتری داشته باشند تا اکنون با افت تولید گندم به دلیل تاثیرگذاری عوامل طبیعی مواجه نباشیم. اگرچه  این اتفاقات خوب طی سال‌های گذشته تا اندازه‌ای در مزارع گندم افتاده اما میزان تاثیرگذاری این عوامل به گونه‌ای نبوده که به خودکفایی پایدار در تولید گندم منجر شود.