حافظان سنت و طبیعت

مرضیه ثمره‌حسینی ـ روزنامه‌نگار

دشت، در رؤیای خیلی از آدم‌ها جاری است... گرگ و میش پگاه دشت، آفتاب طلایی، آسمان آبی روز، شب‌های سرمه‌ای پرستاره‌، سکوت بکر و ناب... دل خیلی‌ از شهرنشینان لک می‌زند برای کندن از فضای ساکن و خسته و پرهیاهوی شهر و گذران یک روز و شب در دشت. اینکه یک کله‌سحر خنک زیر سیاه‌چادر با صدای سگان گله و زنگوله گوسفندها و بزغاله‌ها از خواب بیدار شوند و زندگی خالص در طبیعت را سر بکشند... این وجه رؤیایی زندگی در دشت است و سخت است تصور یک عمر زندگی کوچ‌نشینی. سپری‌کردن یک روز آرام آفتابی در دشت زیباست، اما چشم در چشم طبیعت سوزان و خشک و باد و بوران شدن کار اهل ایل است. ایلاتی که قدم به قدم با تاریخ پیش آمده‌اند و هزاران سال قدمت‌شان است. کوچ‌نشینی فقط خاص ایران نیست، اما تنوع اقوام، ایلات، طایفه‌ها و تیره‌های ایرانی و اثرگذاری آنها در تاریخ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور ما نظیر ندارد. اثرگذاری ایل در حیات سرزمین ایران همچنان برقرار است و گذر روزگار، سختگیری طبیعت خشک و خشن این سرزمین و دشواری‌های اجتماعی و اقتصادی نتوانسته از تنوع جامعه عشایری کشور کم کند. حدود 104ایل و 552طایفه عشایری در غرب و جنوب، شرق و جنو‌ب‌شرق، شمال‌غربی، شمال‌شرقی و مرکز کشور پراکنده هستند.

جمعیت عشایر 
آخرین سرشماری جامعه عشایری ایران که آبان‌ماه سال 1399با روش ثبتی مبنایی انجام و اعلام شد، نشان می‌دهد که جمعیت عشایر کشور یک‌میلیون و 108هزار و 640  نفر در قالب 246هزار و 45خانوار است. در این میان، تعداد مردان ایلیاتی کشور 590هزار و 759نفر و جمعیت زنان عشایر نیز 517هزار و 881نفر است. طبق اطلاعات سرشماری 99، بیشترین جمعیت عشایری در میانگین سنی 20تا 29سال، هم در میان زنان و هم در میان مردان ثبت شده است.

نقش مؤثر عشایر در توسعه اقتصادی 
با وجود نسبت جمعیتی پایین عشایر کوچنده که فقط 4/1درصد جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند، نقش جامعه عشایری در تأمین امنیت و توسعه اقتصادی کشور بسیار مهم است و ایلات و طوایف کوچ‌نشین هر کدام سهم مهمی در تولید محصولات کشاورزی، لبنی و پروتئینی و همچنین تولیدات صنایع‌دستی برعهده دارند. رئیس سازمان امور عشایر کشور درباره اهمیت جامعه عشایری می‌گوید: «عشایر، نماد اقتصاد مقاومتی در کشور هستند و برای اینکه کمترین فشار و صدمه را به سفره‌های آب زیرزمینی داشته باشند، استراتژی کوچ را انتخاب کرده‌اند». دکتر شاهپور علائی‌مقدم می‌افزاید: «با توجه به اینکه ایران، کشوری خشک و نیمه‌خشک است که میانگین بارش در آن تقریباً 250میلی‌متر است، شیوه زندگی عشایری درواقع تکنیکی برای مدیریت تغییرات اقلیمی است. بنا بر همین اصل، عشایر در امتداد اقلیم حرکت می‌کنند و مدتی را روانه قشلاق می‌شوند و در فصل گرم به ییلاق می‌روند». طبق اطلاعات سرشماری سال 99، کوچ قشلاقی عشایر بیشتر به استان‌های خوزستان، فارس، سیستان‌وبلوچستان و کوچ ییلاقی آنها بیشتر به استان‌های آذربایجان غربی، چهارمحال و بختیاری، کرمان، سیستان‌وبلوچستان و فارس است و استان‌های بوشهر و قم در دوران ییلاق خالی از عشایر می‌شوند.
بنای جامعه عشایری بر مرتع و دام استوار است. طبق سرشماری سال گذشته، 29درصد از دام سبک کشور در اختیار عشایر است. رئیس سازمان امور عشایر با تأکید بر ظرفیت ویژه این جامعه در تولیدات دامی و پروتئینی می‌افزاید: «تعداد دام سبک عشایر حدود 21میلیون رأس و دام سنگین یک‌میلیون و 200هزار رأس است که می‌توان گفت هر یک از عشایر، گوشت قرمز موردنیاز 16ایرانی را تأمین می‌کند که در هیچ‌یک از بخش‌های تولیدی و اقتصادی کشور چنین بهره‌وری‌ای از عوامل تولید و نیروی انسانی سراغ نداریم. هم‌اکنون، نیاز سالانه گوشت قرمز کشور حدود 880هزار تن است که از این میزان 200هزار تن را عشایر تولید می‌کنند؛ یعنی 25درصد گوشت قرمز موردنیاز را عشایر تأمین می‌کنند». علائی‌مقدم ادامه می‌دهد: «علاوه بر تأمین گوشت، عشایر کشور سالانه 450هزار تن شیر و فراورده‌های لبنی تولید می‌کنند». 

جایگاه ویژه عشایر در صادرات
جز محصولات لبنی و پروتئینی، سالانه حدود 12هزار تن پشم گوسفند، هزار تن موی بز و 16تن پشم شتر توسط عشایر تولید می‌شود. به‌دنبال این تولیدات، هر سال حدود 28درصد صنایع‌دستی کشور ازجمله قالی، قالیچه، گبه، گلیم، زیلو، ورنی و جاجیم، چادر، حصیر، خورجین، چوقا و کلاه و دستکش و جوراب و گیوه توسط خانوارهای عشایری تولید و صادر می‌شود. رئیس سازمان امور عشایر کشور درباره جایگاه ویژه عشایر در صادرات کشور می‌گوید: «عشایر 40درصد فروش صادراتی کشور را تولید می‌کنند. 35درصد صنایع‌دستی ایران کار دست عشایر است. همچنین در حدود 790هزار هکتار زراعت دارند و 54هزار هکتار باغ را مدیریت می‌کنند». علائی‌مقدم با بیان اینکه از 84میلیون هکتار مرتع در کشور، 34میلیون هکتار در اختیار عشایر است که کمترین خسارت را به آن وارد کرده‌اند، می‌گوید: «امسال نسبت به سال گذشته 52درصد کاهش بارندگی داشتیم. زمانی که خشکسالی اتفاق می‌افتد، نخستین جامعه‌ای که به‌شدت تهدید می‌شود، جامعه عشایر است، ‌چرا که وابستگی دام عشایر به مرتع بسیار بیشتر است. رخداد این اتفاق، تمام امید عشایر را که در پی دسترسی به آب و علوفه کافی روانه ییلاق می‌شوند، از بین می‌برد. امسال نیز تحت تنش خشکی هوا و کم‌بارشی، مراتع عشایر آسیب بسیار زیادی دید و از 3/7میلیون تن ظرفیت مراتع بخش عشایری، حدود 7/1میلیون تن کاهش علوفه داریم که معادل 6هزار و 500میلیارد تومان است». علائی‌مقدم به اقداماتی که برای کاهش خسارات خشکسالی برای جامعه عشایری درنظر گرفته شده است، اشاره می‌کند و می‌گوید: «خسارت، غیرقابل انکار است، اما کاهش و مدیریت اثرات خشکسالی در دستور کار سازمان امور عشایر است. بر این اساس، خرید تضمینی دام عشایر از 17خردادماه آغاز شده است و همچنین پرداخت کمک‌های بلاعوض و تسهیلات کم‌بهره از دیگر برنامه‌های ما است تا تاب‌آوری عشایر کاهش نیابد و زیست عشایری که موافق توسعه پایدار و محیط‌زیست است، ادامه یابد». 

جمعیت عشایر کاهش پیدا نکرده است
علاوه بر سرشماری سال 1399، از بعد از انقلاب تاکنون 3سرشماری رسمی دیگر به‌ترتیب در سال‌های 1366، 1377، 1378با همکاری سازمان امور عشایر و مرکز آمار ایران از عشایر کوچنده کشور انجام شده است. جمعیت عشایر طبق سرشماری سال 1366، یک‌میلیون و 152هزار و 99نفر؛ در سال 1377، یک‌میلیون و 304هزار و 89نفر و در سال 1387، یک‌میلیون و 186هزار و 398 بوده است. رئیس سازمان امور عشایر کشور با بیان اینکه ملاحظه این سرشماری‌ها نشانگر این است که با وجود همه سختی‌ها، قدر مطلق جمعیت عشایر کم نشده است و میانگین یک‌میلیون و 200هزار نفر حفظ شده است، خواستار حمایت بیشتر از جامعه عشایری است و می‌افزاید: «عشایر در عین اینکه کمترین زحمت را برای حاکمیت و نظام دارند، بیشترین اثرگذاری و فایده را در توسعه پایدار و چرخه اقتصاد کشور دارند و به‌عنوان میراث‌داران فرهنگ کهن ایرانی، باید ظرفیت‌های قانونی مؤثری برایشان ایجاد شود و با حذف مقررات دست و پاگیر، به آنها کمک شود که زیست سنتی خود را که نسل اندر نسل به آنها منتقل شده است، حفظ کنند. در این راستا، خوشبختانه مجلس و دولت در سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به امور عشایر داشته‌اند که امیدواریم در دولت بعد نیز بودجه و اعتبارات مناسبی به عشایر اختصاص یابد».
 از مشکلات بزرگی که چندین سال است بر سر راه کوچ‌نشینان ایران قرار دارد، تخریب ایل‌راه‌ها به‌دلیل عوامل طبیعی و تصرف عرصه توسط انسان‌هاست. علائی‌مقدم نگهداری ایل‌راه‌ را از بزرگ‌ترین مشکلات روز عشایر می‌داند و می‌گوید: «نگهداری و احیای 66هزار کیلومتر ایل‌راهی که در خارج از محدوده شهرها و روستاها و در معرض تهدید بارش‌ها و بروز سیل و رانش زمین قرار دارند، کار بسیار سختی است. این کار نیازمند ردیف مستقل بودجه‌ای است که باید بیش از پیش مورد توجه مسئولان قرار گیرد». از دیگر مشکلات بزرگی که رئیس سازمان امور عشایر کشور می‌گوید عشایر ایران با آن مواجه هستند، دسترسی پایین به ظرفیت‌های نوین فناوری است. علائی‌مقدم می‌افزاید: «باید در وزارت آموزش و پرورش در زمینه توانمندسازی فرزندان عشایر که یکجانشین نیستند، تلاش بیشتری صورت گیرد و با طراحی مدل‌های نوین و ارتقای پوشش شبکه اینترنت و همچنین حضور معلمان در کنار ایل، مانع ترک تحصیل فرزندان جامعه عشایری و به‌ویژه جذب دختران بازمانده از تحصیل شویم».

دفاع از مرزهای ایران
افزون بر نقش‌ کوچ‌نشینان در توسعه اقتصادی ایران، نقش عشایر در دفاع از مرزهای این سرزمین حائز اهمیت است. تاریخ بیانگر این حقیقت است که عشایر به‌علت موقعیت جغرافیایی استقرارشان در حواشی مرزها به‌ویژه در جنوب‌شرقی و شرق، جنوب‌غربی و شمال‌غربی کشور، در دفاع از این سرزمین به‌ویژه در طول 8سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، نقش تعیین‌کننده‌ای داشته‌اند. رئیس سازمان امور عشایر در این‌باره می‌گوید: «نقش پدافندی عشایر بی‌بدیل است، جایی که نه پایگاه انتظامی است و نه دوربین نظارتی، عشایر با تکیه بر غیرت و تعصب خود به‌عنوان مرزداران بی‌مزد نقش‌آفرینی می‌کنند. این مسائل، وظیفه ما را در قبال حفظ این جامعه بیش از پیش می‌کند و باید با توجه به دیگر ظرفیت‌های زندگی کوچ‌نشینی، ازجمله ظرفیت گردشگری، به رفع مشکلات و تقویت بنیه اقتصادی عشایر کمک کنیم».