مقاوم سازی خانه‌ها با هزینه اندک

زهرا محمدی‌اصل ـ عضو کمیته فنی تدوین ضوابط گسلی


از آنجا که کشور ایران در پهنه کمربند فعال زلزله قرار دارد، همواره خطرات ناشی از آن، جان و مال مردم را تهدید می‌کند. طی سال‌های گذشته، قوانین متعددی درخصوص نحوه ساخت‌وساز تصویب شده است، اما درخصوص گسیختگی سطحی‌ زمین‌لرزه، این قوانین مکفی نبوده‌اند. گسیختگی سطحی هنگام زمین‌لرزه، اغلب تأثیر مخربی روی مستحدثات واقع بر رو یا اطراف آن دارد و در مناطق لرزه‌خیز، توجه به این مسئله حائز اهمیت است؛ بنابراین توجه به مخاطرات مربوط به گسلش، از پارامتر‌های برنامه‌ریزی توسعه شهری محسوب می‌شود و باید در طرح‌های کاربری اراضی شهری، مقررات و ضوابط ساخت ساختمان، همچنان در بررسی ژئوتکنیکی پروژه‌ها مورد توجه قرار گیرد.
طی دهه‌های گذشته با توجه به تجارب کسب شده بر اثر زمین‌لرزه‌های اخیر، پدیده گسلش سطح زمین و تأثیر آن بر ساختمان‌های احداث شده روی گسل و لزوم تدوین ضوابط مربوطه، مورد توجه قرار گرفته است. در تجارب حاصل از زمین‌لرزه‌های گذشته، مواردی از تأثیر زلزله بر ساختمان‌ها، مستحدثات و شریان‌های حیاتی مشاهده شد که بررسی شواهد آنها، برای مشخص کردن اقدامات پیشگیرانه، به‌منظور کاهش خسارات و تلفات ناشی از زلزله الزامی است.
با توجه به قرارگیری شهر تهران روی گسل‌های فعال، لازم بود در مطالعات شهرسازی و طرح‌های تفصیلی، این عامل نیز لحاظ شود؛ بنابراین با توجه به موارد مطرح شده درخصوص دیدگاه‌های‌ علمی، اسناد بالادستی، تجارب پدیده گسلش در زلزله‌های گذشته، ضوابط موجود (خارجی و داخلی) و نیز با توجه به تأکید صورت گرفته در طرح راهبردی-ساختاری توسعه و عمران شهر تهران و نیز طبق ماده سوم اساسنامه سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، این سازمان تحت نظر کمیته فنی متشکل از استادان و متخصصان برجسته امر، از سال1385 اقدام به تدوین «ضوابط ساخت‌وساز در پهنه‌های گسلی شهر تهران» که متناسب با شرایط اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی شهر تهران است، کرد. پیش‌نیاز این ضوابط، طرح «تهیه و تدقیق پهنه‌های گسلی» مناسب با دقت کاربری شهری بود که این امر نیز پیش‌تر توسط سازمان پیشگیری و مدیریت شهر تهران و تحت نظارت کمیته فنی جداگانه‌ای، انجام و تأیید و در نهایت در سال1388 در طرح تفصیلی شهر تهران، تصویب و ابلاغ شد.
به‌دلیل جدید بودن موضوع احصای ضوابط ساخت‌وساز روی پهنه‌های گسلی، در تدوین ضوابط، تجربیات سایر کشورهای واقع در مناطق لرزه‌خیز از قبیل آمریکا، نیوزیلند، چین، ژاپن، تایلند و یونان مورد توجه قرار گرفت. 
دقیق‌ترین و کامل‌ترین ضوابط که با شرایط ایران نیز هماهنگ بود، مقررات «آلکویست- پریولو» است که دستورالعمل ارزیابی خطر گسلش در پهنه‌های گسلی کالیفرنیا به شمار می‌آید. در نخستین ویرایش این قانون که در سال1973 تهیه شده، به نحوه ساخت‌وساز در حریم گسل‌های فعال به‌منظور کاهش خطر گسلش سطحی پرداخته شده است. تاکنون ویرایش‌های متعددی از این دستورالعمل تهیه شده است. در راستای ارزیابی اجرا و تکمیل مقررات «آلکویست- پریولو»، از سال‌1974تا2000، در مجموع2300 مطالعه تدقیق موقعیت و مشخصات پهنه‌های گسلی انجام شده است. در راستای ایجاد راهکار برای تدوین دستورالعمل ساخت‌وساز در پهنه‌های گسلی شهر تهران، تمامی مطالعات انجام شده در کالیفرنیا، به انضمام کلیه آیین‌نامه و دستورالعمل‌های موجود مرتبط با موضوع، طی 5سال توسط بنده (تحت عنوان مدیر اجرایی پروژه) مورد بررسی و ارزیابی موشکافانه قرار گرفت. (نتیجه خروجی ارزیابی قوانین «آلکویست-پریولو» در سال2014 به‌صورت مقاله‌ای تحت عنوان «خطرات زمین‌لرزه در شهرها (مطالعه موردی در تهران و کالیفرنیا» در فصلنامه علوم زمین به چاپ رسیده است.)
در راستای تهیه و تدوین ضوابط ساخت‌وساز در پهنه‌های گسلی، ضمن بررسی تمامی ضوابط و آیین‌نامه‌های موجود داخلی و خارجی، مواردی از بروز گسلش در زلزله‌های اخیر به وقوع پیوسته در ایران و سایر کشورها و تأثیر آنها بر سازه‌ها و مستحدثات روی‌ آنها نیز به تفصیل مورد بررسی قرار گرفت. 
بررسی موضوع حاکی از این بود که با رعایت فاصله عقب‌نشینی مناسب از گسل‌‌های فعال یا محدودیت طبقات برای ساختمان‌های بسیار مهم و مهم، ایجاد تمهیدات ژئوتکنیکی و سازه‌ای مشخص، تا حدود زیادی از تخریب کامل ساختمان جلوگیری شده و تلفات جانی ناشی از تخریب ساختمان، کاهش خواهد یافت. مجموعه گردآوری شده، تحت عنوان «پیش‌نویس ضوابط ساخت‌وساز در پهنه‌های گسلی» پس از اصلاحات اولیه توسط مشاوران ارشد سازمان، طی جلسات هفتگی مستمر به‌مدت 2سال، در محل سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، تحت نظارت اعضای کمیته فنی به ریاست آقای دکتر طهرانی‌زاده مورد بررسی و با اعمال اصلاحات ضروری، مورد تأیید قرار گرفت.
در ادامه مسیر، به‌دلیل سیاست‌های مدیریتی کلان، دستورالعمل تدوین شده در سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، جهت طی‌ کردن روند اجرایی و اعمال اصلاحات احتمالی نهایی (تحت نظارت کمیته فنی سابق)، به مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی محول و در نهایت دستورالعمل ساخت‌وساز در پهنه‌های گسلی، پس از تصویب توسط دبیر شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران به استانداران سراسر کشور ارسال شد. 
طبق دستور شورای‌عالی یاده شده، رعایت ملاحظات، الزامات و محدودیت‌های دستورالعمل برای کلیه مراجع تهیه و تصویب طرح‌های توسعه و عمران و همچنین برای کلیه مراجع صدور پروانه جهت احداث بنای قطعات واقع در پهنه گسلی الزامی است. در این خصوص، سازمان نظام‌مهندسی ساختمان، موظف است به نحو مقتضی و مؤثر، رعایت دستورالعمل مذکور را توسط تمامی مهندسان طراح، مورد پایش و کنترل مستمر قرار دهد. همچنین مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی موظف به اطلاع‌رسانی‌ موضوع دستورالعمل، در جامعه حرفه‌ای است و امید می‌رود اطلاع‌رسانی به عموم مردم -به‌عنوان ذی‌نفعان اصلی- از طریق رسانه، بتواند اهرمی قوی در الزام و کنترل مسئولان جهت اجرای این آیین‌نامه باشد.