ردّپای دایناسورها در کرمان

محمدصادق خسروی علیا

 شاید خیلی‌ها هنوز بی‌اطلاع باشند اما در ایران هم روزگاری دایناسورها برای خودشان جولان می‌دادند. حالا چرا این موجودات آسمان‌خراش، استان کرمان که الان در محاصره کویر است را انتخاب کردند رمزو رازهایی دارد که در ادامه این سفر پرهیجان از آن پرده برمی‌داریم. به گواهی فسیل‌های کشف شده در کرمان که مربوط به 55میلیون سال قبل است، روزگارانی دایناسورهای گوشتخوار و گیاهخوار، سلاطین بی‌رقیب این استان بودند. تصورش را بکنید که در آسمان کرمان چند‌میلیون سال پیش پرنده‌های دایناسوری غول‌پیکری پرواز می‌کردند که چند برابر هواپیما‌های جنگی الان بودند.  فسیل دایناسورها و پرنده‌های غول پیکر ماقبل تاریخ و حتی تخم‌های به جنین نشسته آنها در این شهر توسط کارشناسان و دیرینه‌شناسان کشف شده است. شاید به‌خاطر کشف گورستان‌های این موجودات غول‌پیکر است که محققان به این نتیجه رسیده‌اند، شهر کرمان ماوا و سکونتگاه این موجودات انقراض‌یافته بوده است. مهم‌تر اینکه در این استان برای نخستین بار در جهان، فسیل گوشتی کشف شده. سنگواره‌های گیاهان، بی‌مهرگان و جانوران دریایی هم از حیرت‌انگیزترین کشفیات این شهر است.

کشف موجودات اولیه

 کوهبنان یکی از شهرستان‌های استان کرمان است که ذخایر زغال‌سنگ بسیار غنی دارد. این شهر از قطب‌های اصلی فسیل جانوران ماقبل تاریخ است. در کوهبنان فسیل‌هایی کشف شده که جزو موجودات اولیه‌اند. «تریلوبیت»‌ها از جانورانی هستند که حدود ۵۵۰میلیون سال قبل می‌زیسته‌اند. این جانوران اولیه در آخر دوران کهن یعنی دوره «پرمین» کاملا منقرض شدند. تریلوبیت‌ها به شاخه بندپایان تعلق دارند که با داشتن بدنی بندبند، پا، شاخک و پوشش سخت خارجی کاملاً از سایر موجودات متمایز بوده‌اند. شاید با خواندن این مشخصات علاقه‌مند شوید تا اسکلت خارجی تریلوبیت‌ها را که از 3بخش سر، سینه و دم تشکیل شده، از نزدیک ببینید. جالب است بدانید از این موجودات کهن تا به حال، فسیل‌های زیادی از نقاط مختلف استان کرمان به‌دست آمده که برای دیدن این سنگواره و گونه‌های مختلف دیگر باید خودتان را به موزه دیرینه‌شناسی شهر کرمان برسانید؛ جایی که از نمونه‌های این سنگواره‌ها نگهداری می‌شود. البته علاوه بر تریلوبیت‌ها که تنها فسیل‌شان را می‌شود در کرمان مشاهده کرد، موجود اولیه دیگری هم در این شهر کشف شده است. «آمونیت»‌ها هم از جانوران منقرض شده‌ای هستند که از شاخه نرم‌تنان‌اند. با توجه به سنگواره‌های بی‌شماری که از این جانوران به‌دست آمده، می‌توان گفت که این موجودات در حدود 410میلیون سال قبل زیست‌شان آغاز شده و در پایان دوره کرتاسه یعنی حدود 65میلیون سال قبل کاملا منقرض شده‌اند. با توجه به اینکه پاهای آمونیت‌ها روی سرشان قرار‌گرفته، این موجودات عجیب به سرپا لقب گرفته‌اند.

 گیاهان ماقبل تاریخ
 از شگفت‌انگیز‌ترین فسیل‌هایی که در کرمان کشف شده فسیل گیاهان ماقبل تاریخ است. این سنگواره‌های بی‌نظیر مربوط به فسیل‌های گیاهان و تنه‌های درختانی است که از میلیون‌ها سال قبل بر جای مانده‌اند و از قسمت‌های مختلف استان کرمان به‌دست آمده‌اند. سنگواره‌های گیاهی گویای آن است که میلیون‌ها سال پیش تقریبا در حدود 200یا 300میلیون سال قبل و در منطقه فعلی استان کرمان، جنگل‌هایی انبوه با وسعت بسیار زیاد وجود داشته؛ جنگل‌هایی که در اثر وقایع مختلف از جمله پیشروی دریا و... در زیر رسوبات مدفون شده‌اند و آثار آن به مرور زمان به سنگ و سنگواره تبدیل شده است. این گیاهان شامل گونه‌هایی از سرخس‌ها، درختان سرو و چندصد گونه دیگر است. البته با کشف فسیل‌های گیاهی و حیوانی، پرونده فسیل‌های استان کرمان بسته نمی‌شود. با وجود اینکه استان کرمان از سرزمین‌های خشک و نیمه‌خشک کشورمان به‌حساب می‌آید اما فسیل‌هایی از آبزیان ماقبل تاریخ در این منطقه کشف شده که نشان می‌دهد این منطقه خشک میلیون‌ها سال قبل میزبان دریا بوده است. یکی از مهم‌ترین دلایل برای اثبات این ادعا وجود معادن، به‌خصوص معادن زغال سنگ در استان کرمان است و این فرضیه را اثبات می‌کند که در دوران ماقبل تاریخ جنگل‌های انبوهی در این منطقه وجود داشته.از سوی دیگر کشف بقایای جانوران آبزی در دشت‌های کرمان به‌خصوص در غرب استان کرمان نشانگر این است که در گذشته کرمان پوشیده از آب بوده و رفته‌رفته آب به عقب رانده شده است. به همین دلیل فسیل‌های جانوران دوزیست در کرمان به وفور یافت می‌شود؛ از ماهی‌ها و مرجان‌ها گرفته تا هشت‌پا‌ها، قورباغه‌ها و... .

کرمان‌شناسی با هزاران فسیل کشف شده

استان کرمان سرزمینی تاریخی و باستانی است. نه‌تنها از لحاظ سبقه باستانی، ابنیه و تاریخ شفاهی کهن و... بلکه این استان از منظر دوران زمین‌شناسی هم کلکسیونی کامل از دوره‌های مختلف تاریخی به‌حساب می‌آید. تا به حال 213هزار فسیل در این سرزمین کشف شده و این آمار تنها مخصوص شهر کرمان است. مجموعه بی‌نظیر فسیل‌های کشف شده در کرمان شامل قطعات مختلف بدن دایناسورها، انواع بی‌مهرگان، مهره‌داران، میکروفسیل‌ها، گیاهان و همچنین ابزار منسوب به انسان‌های نخستین است. بی‌مهرگان شامل اسفنج‌ها، مرجان‌ها، دوکفه‌ای‌ها، بازوپایان، شکم‌پایان و...است و خارپوستان هم شامل کرینویید‌ها، خیارهای دریایی، ستاره‌های دریایی و گونه‌های مختلف خارپوست از جمله توتیاهای دریایی می‌شود. با این حساب می‌توان گفت در آن روزگاران کرمان دریایی وسیع بوده و اینطور تصور کرد که دایناسورها در برکه‌ها و سواحل سرسبز آن مشغول شکار و عصیانگری بودند. اگر دلتان می‌خواهد درست بروید سر اصل مطلب و ردی از دایناسورها پیدا کنید بهتر است بازدید از روستاهای شهرستان زرند را که در شمال کرمان واقع شده ازدست ندهید. در دشت‌های شمال کرمان بیشتر از 10رد پای دایناسورهای غول‌پیکر پیدا شده به علاوه فسیل پنجه و مهره‌ای بزرگ از گردن یک دایناسور.

فسیل گوشتی؛ نخستین بار در دنیا

فسیل‌ها معمولا مربوط به بقایای سخت بدن موجودات می‌شوند؛ مثل استخوان‌ها، دندان‌ها و صدف‌ها. به‌عنوان مثال از یک ماهی، اسکلت آن می‌تواند به فسیل تبدیل شود اما این اواخر در استان کرمان انواع موجوداتی کشف شده که به‌طور کامل فسیل شده‌اند. قبل از کشف فسیل‌های گوشتی در کرمان هیچ دانشمندی باورش نمی‌شد که گوشت هم تبدیل به فسیل شود اما در کرمان برای نخستین بار در جهان، ماهی‌ها و هشت‌پاهایی کشف شده که به‌گونه شگفت‌انگیزی به‌صورت کامل فسیل شده‌اند؛ آنقدر کامل که در نگاه اول تصور می‌شود که اینها مجسمه است نه فسیل. جالب است بدانید نتایج این کشف فسیل‌های گوشتی همه دانشمندان دیرینه‌شناس را به حیرت واداشته تا آنجا که دانشمندان ایتالیایی تا با چشم خود ندیدند باور نمی‌کردند. البته از دیگر سنگواره‌هایی که به‌صورت عجیبی و در شرایطی خاص، به فسیل تبدیل شده است مربوط می‌شود به تخم‌های دایناسورها. قطر این تخم‌ها در حدود 15سانتی‌متر است و مربوط به دوره کرتاسه است؛ یعنی حدود یکصد میلیون سال پیش. با استفاده از فناوری و دقت بالا برخی از این تخم‌ها توسط دیرینه‌شناسان برش داده شده که نتیجه آن کشف شگفت‌انگیز دیگری است؛ جنین دایناسورها به‌طور دقیق در این تخم‌ها قابل‌مشاهده است.


کرمان بهشت دیرینه‌شناسی و سرزمین پررمز و راز فسیل هاست. سفر به این استان برای افرادی که در مورد ماقبل تاریخ کنجکاوی می‌کنند مطمئنا هیجان‌انگیز است. اما صبر کنید کرونا تمام شود بعد به این سرزمین عجایب سفر کنید. بعید نیست شما در آینده یکی از کاشفان فسیل‌های کرمان باشید!