ضیافت شهرهای ایران

در لابه‌لای این کلانشهر چند میلیون نفری، کوچه‌ها و خیابان‌هایی وجود دارند که نام‌شان را از اسامی شهرهای مختلف ایران وام گرفته‌اند؛ از بزرگراه کردستان و خیابان‌های آذربایجان، قزوین و کرمان بگیرید تا معابری به نام‌های ارومیه، رشت، مازندران، اراک، شاهرود، خرمشهر، رامسر، بوشهر و... . شاید اگر بخواهیم دلیل این نامگذاری‌ها را حدس بزنیم، این موضوع به ذهن‌مان برسد که ممکن است به‌دلیل سکونت قومیت‌های یک شهر در یک خیابان پایتخت، این خیابان‌ها به این شکل نامگذاری شده‌اند. یا شاید بگوییم این خیابان‌ها در قدیم راه دسترسی تهران به شهرهای هم‌اسم‌شان بوده‌اند و به همین دلیل از گذشته این خیابان‌ها به نام شهرهای مختلف ایران نامیده می‌شوند. اما واقعیت این است که هیچ‌کدام از این دلایل، دلیل اصلی نامگذاری خیابان‌های پایتخت به نام شهرهای مختلف نیست. دلیل اصلی این نامگذاری، متمرکزشدن همه ایران در پایتخت بوده که در ادامه بیشتر درباره آن صحبت خواهیم کرد.

 اراکی‌ها و تفرشی‌ها در خیابان کرمان!

وقتی درباره خیابانی صحبت می‌شود که به نام یکی از شهرهای مختلف ایران نامگذاری شده، نخستین نکته‌ای که به ذهن می‌رسد این است که مردمان همان شهر با مهاجرت به پایتخت، در آن خیابان ساکن شده‌اند و درواقع اسم شهرشان را با خودشان آورده‌اند. اما تهران‌شناسان این موضوع را رد می‌کنند و می‌گویند چنین نظریه‌ای درست نیست. به‌گفته پژوهشگران تاریخی که در حوزه اقلیت‌های قومی تهران پژوهش کرده‌اند، در خیابان آذربایجان، بیشتر از 50خانواده کرمانشاهی سکونت دارند. یا ساکنان خیابان کرمان، اکثرا اهل اراک و تفرش هستند. برای همین به‌نظر می‌رسد اسامی شهرهای مختلف بدون برنامه‌ریزی‌های قومیتی روی معابر تهران قرار گرفته‌اند.

 آذربایجان؛ راه رسیدن به شمال غرب

در کنار دروازه‌های تهران که در همان گذشته ماندند و فقط نامی از آنها به امروز رسید، ما چند خیابان هم داشتیم که راه عبور کالسکه‌ها و خودروها به یکی از شهرهای کشور بودند و به همین دلیل به نام آن شهر شهرت داشتند. به‌عنوان مثال ساکنان شرق تهران حتما نام خیابان «مازندران» را شنیده‌اند؛ خیابانی در محدوده میدان امام‌حسین(ع) که در زمان حکومت قاجار خارج از شهر تهران قرار داشت. این خیابان امروزی که درواقع جاده خاکی گذشته بود، راهی بود که مسافران با درشکه‌های خود از آن می‌گذشتند و به شهرهای استان مازندران می‌رسیدند. درباره خیابان «آذربایجان» هم این‌طور گفته‌اند که در ابتدای دهه40، زمانی که خبری از ترمینال غرب نبود، گاراژی در انتهای این خیابان وجود داشت که مسافران را به شهرهای شمال غرب ایران، یعنی آذربایجان شرقی و غربی می‌رساند. برای همین از آن زمان نام آذربایجان روی این خیابان مانده است.

 متمرکزشدن همه ایران در پایتخت

این موضوع اما درباره خیابان‌های دیگر که دارای نام شهرهای مختلف ایران هستند صدق نمی‌کند. مثلا ما در تهران خیابان‌هایی با نام‌های خرمشهر، خرم‌آباد، بوشهر، رامسر و... داریم که راه دسترسی به این شهرها نبودند. درباره نامگذاری این خیابان‌ها و به‌طور کلی خیابان‌هایی در تهران که نام شهرهای مختلف را روی خود دارند، گفته می‌شود که این سیاست پهلوی‌ها بوده که تمام شهرهای ایران در پایتخت کشور، نمود پیدا کنند. ماجرا از اینجا شروع می‌شود که پهلوی اول بعد از روی کار آمدن، شروع به تغییر نام شهرهای مختلف ایران و محله‌های تهران کرد. مثلا «مشهدسر» را به بابلسر تغییر داد، «سخت‌سر» را به رامسر، «ترشیز» را به کاشمر، «بارفروش» را به بابل و «قمشه» را به شهرضا. بعد سعی کرد که نام محله‌ها و خیابان‌های تهران را که عمدتا به نام رجال قاجار بود، به نام شهرهای مختلف تغییر دهد. دلیلش هم این بود که می‌خواست تمام شهرهای ایران در تهران به‌عنوان پایتخت کشور، متمرکز شوند و درواقع کل ایران در پایتخت نمود داشته باشد. به همین دلیل نامگذاری اسم خیابان‌ها و کوچه‌های تهران به نام شهرهای مختلف ایران انجام شد و بعدها این سنت به پهلوی دوم رسید تا امروز ما در شهرمان خیابان‌هایی با نام‌های زنجان، خرمشهر، رامسر، بوشهر، بندرعباس، اراک، خرم‌آباد، گلستان، بجنورد، بیرجند، لاهیجان، کرمان، رشت، گرگان، قزوین، خراسان، شیراز و... داشته باشیم.

 دروازه‌هایی برای رسیدن به شهرهای مختلف

حالا می‌توانیم به‌نظریه دوم بپردازیم؛ نظریه‌ای که می‌گوید برخی از معابر پایتخت برای این به نام شهرهای مختلف نامگذاری شده‌اند که راه رسیدن به این شهرها هستند. اما قبل از اینکه به این موضوع برسیم، بد نیست نگاهی به تاریخچه نامگذاری معابر و خیابان‌های شهر به نام شهرهای مختلف بیندازیم. واقعیت این است که تاریخچه این نامگذاری‌ها به روزگاری برمی‌گردد که تهران هنوز از هر طرف کش نیامده بود و دروازه‌ها، حساب آن را از سایر آبادی‌های اطرافش جدا می‌کردند. در آن روزگار دروازه‌ها به نام شهرها یا آبادی‌هایی شناخته می‌شدند که راه دسترسی به آنها بودند. این‌طور که پژوهشگران تهران قدیم می‌گویند، در آن روز و روزگار دروازه شمیران راه رسیدن به شمیران، دروازه قزوین راه رسیدن به قزوین و دروازه دولاب راه رسیدن به دولاب بود. این قاعده و قانون درباره دروازه‌های دوشان‌تپه، دروازه خراسان (مشهد) و دروازه شاه‌عبدالعظیم(ع) هم صدق می‌کرد. نکته جالب توجه اینکه در زمانی که از آن صحبت می‌کنیم، مردم به دروازه حضرت عبدالعظیم(ع)، «دروازه اصفهان» هم می‌گفتند؛ چون از طریق آن می‌توانستند خودشان را به شهر اصفهان برسانند. یا دروازه شمیران از آنجا که راه رسیدن به شهرهای شمالی بود، «دروازه مازندران» هم نامیده می‌شد. درست مثل همین امروز که خروجی برخی از شهرهای کشور به سمت پایتخت هم به خیابان تهران، جاده تهران، دروازه تهران و... شناخته می‌شود. جالب اینکه همین حالا، در دنیای امروز هم می‌توان در پایتخت، نشانه‌هایی از این عرف شهری را مشاهده کرد. مثلا خیابان «دماوند» در شرق تهران، راه رسیدن به دماوند است و بزرگراه «امام رضا(ع)»، راه رسیدن پایتخت‌نشین‌ها به مشهد مقدس و زیارت امام رضا(ع) به‌حساب می‌آید.

 ردّپای شهرهای خارجی در تهران
علاوه بر اسامی شهرهای مختلف ایران روی معابر پایتخت، در تهران نام شهرها و کشورهای دنیا هم دیده می‌شود. حتما شما هم نام میدان فلسطین، میدان آرژانتین، خیابان ایتالیا، خیابان نوفل‌لوشاتو، خیابان سئول، کوچه برلن و... را شنیده‌اید. اگر درباره دلایل نامگذاری این معابر کنجکاو هستید، باید بگوییم که از وقتی پای سفارتخانه‌های مختلف به تهران باز شد، معمولا کوچه یا خیابانی که سفارتخانه در آنجا قرار داشت، به نام آن کشور یا پایتخت یا یکی از شهرهای مهم آن کشور شهرت پیدا می‌کرد. مثلا خیابان استانبول در ضلع شمال سفارت ترکیه قرار دارد، یا کوچه برلن ضلع جنوبی سفارت آلمان است. خیابان نوفل‌لوشاتو هم در شمال سفارت فرانسه است؛ جایی که در زمان حکومت پهلوی نامش خیابان فرانسه بود. اما بعد از بازگشت امام‌خمینی(ره) به ایران، به افتخار او به نوفل‌لوشاتو تغییر نام داد. سایر شهرهای خارجی هم که نام‌شان روی معابر پایتخت است، یادگار معاهده‌های بین‌المللی هستند. از گذشته عرف بر این بوده که وقتی دو کشور قصد ارتباط بیشتر با یکدیگر را دارند، هر کدام از آنها نام شهر یا کشور طرف قراردادشان را روی یکی از معابر کشورشان می‌گذارند. براساس این معاهده بین‌المللی، همان‌طور که ما در تهران خیابانی به نام سئول داریم، در پایتخت کره‌جنوبی هم خیابانی به نام تهران وجود دارد. یا امروز که آرژانتین نام یکی از میادین شهر ماست، در پایتخت آرژانتین هم میدانی به نام ایران وجود دارد. این رسم دوطرفه باعث شده تا همان‌طور که ما در کشورمان نامی از کشورهای مختلف دنیا داریم، در کشورهای مختلف هم سهمی به‌اندازه نام یک خیابان یا یک میدان به نام تهران و ایران‌مان داشته باشیم.