گزارش
پس‌لرزه‌های یک فرود سیاسی در بلاروس
فرود اجباری یک هواپیمای مسافربری در بلاروس به‌منظور بازداشت یکی از مخالفان دولت این کشور، واکنش تند کشورهای غربی و شوک صنعت هواپیمایی را به‌دنبال داشته است
سمانه معظمی- روزنامه‌نگار
اجبار یک هواپیمای مسافربری به فرود اضطراری در خاک بلاروس، جهان به‌ویژه کشورهای اروپایی و صنعت هواپیمایی را در شوک فرو برده است. روز یکشنبه، هواپیمایی که از آتن یونان به سمت ویلنیوس لیتوانی در حرکت بود، به‌علت دریافت گزارشی مبنی بر بمب‌گذاری در هواپیما مجبور به فرود در فرودگاه مینسک بلاروس شد؛ گزارشی که بعد از مدت کوتاهی مشخص شد صحت نداشته است.
هواپیمایی رایان ایر که حامل 170مسافر از 12کشور جهان بود، به ناچار در خاک بلاروس به زمین نشست؛ جایی که نیروهای امنیتی منتظر بودند تا یکی از مسافران به نام رومان پراتسویچ از چهره‌های مخالف الکساندر لوکاشنکو، رئیس‌جمهور بلاروس را دستگیر کنند. همین موضوع موجب شد که گمانه‌زنی‌ها درباره ادعای دروغ بمب‌گذاری، صحنه‌سازی و دخالت مستقیم دولت این کشور در این حادثه تقویت شود.
شرکت رایان ایر که متعلق به ایرلند است ادعا می‌کند که این حادثه یک «هواپیماربایی دولتی» بوده، اما مقامات بلاروس می‌گویند که تنها به خلبان پرواز «توصیه» کرده‌اند به‌دلیل خطر بمب‌گذاری در فرودگاه مینسک به زمین بنشیند. با این حال، اصرار به نشستن هواپیما در مینسک از سوی برج مراقبت این فرودگاه، به حاشیه‌ها دامن زده است.
دولت بلاروس می‌گوید که پراتسویچ را به اتهام سازماندهی شورش‌های خیابانی دستگیر کرده است. ازآنجا که جرم تندرو بودن در بلاروس مرگ است، این حادثه نگرانی‌هایی را درباره به خطر افتادن جان این روزنامه‌نگار و فعال رسانه به‌دنبال داشته است.
کینه‌جویی لوکاشنکو
از نظر خیلی از مردم بلاروس که سن و سال بیشتری دارند، لوکاشنکو یک رهبر کینه‌جو بوده و حرکت اخیر او با نیت انتقام‌گیری شخصی انجام شده است. تحلیلگران معتقدند اقدام لوکاشنکو برای به‌زمین‌نشاندن هواپیمای رایان ایر، یک پیام سیاسی، هم برای دوستان و هم دشمنان او دارد: دولت همچنان قدرتمند است و می‌تواند هر فردی را که بخواهد دستگیر کند.
پراتسویچ 26ساله از سنین نوجوانی فعالیت سیاسی خود را با انتقاد از دولت لوکاشنکو آغاز کرد. او در نهایت مجبور شد از ترس دستگیری، دانشگاه را رها کند و به لهستان بگریزد. پراتسویچ، مدیریت کانالی به نام «نکستا» در تلگرام و یوتیوب را به‌عهده داشته است. مقامات بلاروس ادعا می‌کنند که او در سازماندهی و پوشش خبری تجمع‌های اعتراضی گسترده مخالفان دولت بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری مرداد سال گذشته نقش داشته است.
نکستا از سال2015 به‌عنوان پلتفرم پخش موزیک‌ویدئو آغاز به‌کار کرد. در ادامه اما شروع به انتشار ویدئوهایی با محتوای سیاسی کرد. یکی از این ویدئوها که درباره مجازات مرگ در بلاروس بود، بیش از 5.5میلیون بازدید داشت.
بعد از اینکه تجمع‌های ضد لوکاشنکو در اواسط تابستان سال گذشته پا گرفت، نکستا تبدیل به رسانه اصلی برای انعکاس صدای مخالفان شد. خیلی از طرفداران لوکاشنکو از طبقه کارگر که از شرایط کشورشان راضی نبودند به این جنبش پیوستند، اما این اعتراض‌ها به‌دلیل نداشتن رهبر راه به جایی نبرد.
در نهایت پاییز سال گذشته، دادگاهی در مینسک، نکستا را یک شبکه «افراطی» خواند و کارکنان آن را در فهرست گروه‌های تروریستی قرار داد. همه کارکنان نکستا هم‌اکنون در لهستان مستقر هستند.
واکنش نهادهای اروپایی و بین‌المللی
فرود اضطراری در مینسک، واکنش‌های منفی زیادی را در بین کشورهای عضو ناتو و اتحادیه اروپا به‌دنبال داشت. رهبران اتحادیه اروپا روز دوشنبه در جلسه فوق‌العاده‌ای با تحریم هوایی بلاروس موافقت کردند. به این ترتیب، ایرلاین‌های این کشور نمی‌توانند از حریم هوایی و فرودگاه‌های 27کشور عضو این اتحادیه استفاده کنند. از سوی دیگر، برخی کشورهای اروپایی ازجمله ایتالیا پرواز ایرلاین‌های خود را به حریم هوایی بلاروس متوقف کرده‌اند. این برای کشوری که یکی از کریدورهای اصلی اتصال پروازهای آسیا و اروپاست، خبر خوبی نیست. هر ایرلاینی برای عبور از آسمان بلاروس 500دلار پرداخت می‌کند و دولت این کشور از محل پروازهای خارجی سالانه میلیون‌ها دلار درآمد دارد. از دست دادن این درآمد، اتفاق بسیار مهمی برای بلاروس است. با این حال، ایرلاین‌های کشورهای ترکیه ازجمله ترکیش‌ایر و چین اعلام کرده‌اند همچنان به پروازهای خود بر فراز بلاروس ادامه می‌دهند.
از سوی دیگر، آژانس امنیت هوایی اتحادیه اروپا اعلام کرده که به 31کشور عضو خود هشدار داده و از آنها خواسته برای پرواز به بلاروس جانب احتیاط را رعایت کنند.
سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی سازمان ملل متحد، اقدام اخیر دولت بلاروس را نقض پیمان شیکاگو که بعد از جنگ جهانی دوم تنظیم شده، دانسته است. انجمن بین‌المللی حمل‌ونقل هوایی (یاتا) هم این حادثه را محکوم و درخواست کرده مقامات ذیصلاح بین‌المللی آن را مورد موشکافی قرار بدهند. 280ایرلاین عضو این انجمن هستند، اما رایان ایر که تنها در محدوده اروپا فعالیت می‌کند، عضو یاتا نیست.
وزارت خارجه آمریکا نیز توسل دولت بلاروس به زور برای تغییر مسیر هواپیمای مسافربری و دستگیری یک منتقد را «اقدامی تکان‌دهنده» خواند. واکنش روسیه اما متفاوت بود؛ مقامات این کشور، اقدام بلاروس را منطقی دانسته و با توجه به وقوع رویدادهای مشابه در گذشته، غرب را متهم به ریاکاری کردند. ازجمله در سال2013، هواپیمای حامل رئیس‌جمهور بولیوی به گمان اینکه حامل ادوارد اسنودن، پیمانکار سابق آژانس امنیت ملی آمریکا بود، به دستور واشنگتن مجبور به فرود اضطراری در وین شد.
آزمونی برای صنعت هواپیمایی
اقدام دولت بلاروس، صنعت هواپیمایی جهان را با بزرگ‌ترین بحران سیاسی خود در طول سال‌های اخیر روبه‌رو کرده است. کارشناسان معتقدند که این حادثه و ایجاد تنش در شرق اروپا، تلنگری به صنعت هوانوردی بوده که از ساختاری ناکارآمد و فرسوده رنج می‌برد.
براساس قوانین هوایی جهانی، نه سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی و نه هیچ کشوری نمی‌تواند حریم هوایی کشور دیگری را تحریم کند. فقط برخی کشورها مانند آمریکا این قدرت را دارند تا خطوط هوایی خود را از پرواز به نقاط خاصی منع کنند. به همین دلیل، کارشناسان هشدار می‌دهند که درخواست‌های برخی کشورهای غربی برای بستن کامل حریم هوایی بلاروس با موانع زیادی روبه‌رو خواهد شد.
قرار است کشورهای عضو سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی گردهم بیایند و درباره این موضوع که یک تهدید برای صنعت هواپیمایی جهان است، تصمیم‌گیری کنند. درخواست ایرلاین‌های مختلف در جهان برای تحقیق و تفحص در این‌باره مورد حمایت اتحادیه اروپا نیز قرار گرفته است. اما هنوز مشخص نیست که این تحقیقات چطور سازماندهی خواهد شد.
با وجود قوانین قدرتمند در سطح ملی برای حفظ امنیت هوایی، صنعت هوانوردی با مشکل ضعف در برقراری امنیت در سطح بین‌المللی و اختلاف نظرها بر سر حق حاکمیت هوایی کشورها روبه‌رواست.
سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی با 193عضو ازجمله بلاروس، هیچ قدرت نظارتی ندارد و نمی‌تواند مستقیما درگیر موضوعاتی مانند امنیت فرودگاه‌ها شود. البته این نخستین‌بار است که این سازمان در موقعیتی قرار گرفته که یکی از کشورهای عضو آن مرتکب «هواپیماربایی دولتی» شده است.
بر اساس پیمان شیکاگو، هر کشوری حق حاکمیت بر حریم هوایی خود را دارد؛ هرچند این پیمان هرگونه استفاده از صنعت هواپیمایی که باعث به خطر افتادن جان مسافران شود را ممنوع کرده است. براساس پیمان دیگری به نام 1971 نیز هرگونه متوقف‌کردن هواپیما یا انتشار اطلاعات نادرست که موجب به‌خطرافتادن امنیت پرواز شود، ممنوع است.
