استقبال کم از ورزش باستانی، باعث تعطیلی و تغییر کاربری زورخانه‌های شرق تهران شده است
از نفس افتاده
مژگان مهرابی
ورزش باستانی سال‌هاست بی‌رونق شده، درست از زمانی که قشر جوان، ورزش را دست مایه‌ای یافتند تا از آن درآمدی به دست بیاورند یا به واسطه کسب شهرت معروف شوند.
پیش‌تر، ورزش باستانی ارج و قرب زیادی داشت. به همین دلیل هر محله صاحب یک زورخانه بود. جایی که محل امنی برای مردم به شمار می‌آمد. هرکسی گره‌ای به کارش بود بعد از مسجد سراغ زورخانه را می‌گرفت. نزاع و جدایی بود یا بی‌پولی فرقی نمی‌کرد.
پهلوان محله در حکم قاضی، دادرس، خیّر، مشاور و... بود. اما حالا چه، از آن همه زورخانه شهر تعداد اندکی باقی مانده است. اغلب‌شان به دلیل بی‌رونقی و بی‌اقبالی شهروندان یا بسته شده‌اند یا تغییر کاربری داده‌اند. آنهایی هم که برپا هستند استقبال‌کننده‌ای ندارند. پهلوان‌های پایتخت هم شرایط‌شان بهتر از زورخانه‌ها نیست. خیلی‌شان مهجور واقع شده‌اند، به گونه‌ای که همسایه کنار دستی هم آنها را نمی‌شناسد. هرچه هست کمرنگ شدن آیین پهلوانی، زنگ خطری برای جامعه ما محسوب می‌شود. تعداد زورخانه‌های شرق تهران انگشت‌شمارند و پیشکسوتان باستانی کار هم وضعیت مشابه دارند.
نسل بازمانده از این ورزش ملی، نگران از شرایط زورخانه‌ها، معتقدند که ورزش باستانی نفس‌های آخرش را می‌کشد. ۱۷ شوال به مناسبت پیروزی مسلمانان و دلاوری امیرالمؤمنین(ع) در جنگ خندق، روز جهانی فرهنگ پهلوانی و ورزش باستانی نامیده شده که این روز امسال مصادف با ۸ خرداد است. به همین بهانه سراغ چند پیشکسوت باستانی کار رفتیم و با آنها گفت‌وگو کرده‌ایم.
- زورخانه‌ای با یک قرن سابقه
عنوان
«علی‌اکبر طاهری» مرشد و متولی زورخانه شیر واقع در منطقه ۱۴ و محله نبی اکرم(ع) است. زورخانه‌ای که سال ایجادش به ۱۳۰۰ برمی‌گردد و می‌توان گفت قدیمی‌ترین زورخانه تهران است. این زورخانه نسل به نسل در خاندان طاهری دست به دست شده و حالا «علی اکبرطاهری» آن را اداره می‌کند.
او هم رأی با دیگر باستانی کارهاست. می‌گوید که نگهداشت این زورخانه میراثی است که از خاندانم به یادگار مانده است. سالی یکبار مسئولان ورزشی می‌آیند و از ما تشکر می‌کنند. لوح تقدیری هم می‌دهند. اما هیچ‌کدام از آنها اقدامی برای نگهداشت این زورخانه‌های قدیمی نمی‌کند. این بنا ۱۰۰ سال قدمت دارد. شاید هم بیشتر. هزینه آب و برق و گاز آن را خودمان پرداخت می‌کنیم. ورزش هم به‌صورت رایگان است. آیا اداره آن اعتبار نمی‌خواهد؟ »
- ورزش باستانی خریداری ندارد
«علی عرب» سالخورده‌ترین باستانی کار یا به عبارت بهتر، پهلوان فراموش شده تهران، ۹۵ سال دارد. می‌توان گفت بازمانده نسل پهلوان‌های قدیمی است که حالا در منطقه ۱۴ زندگی می‌کند. او از اینکه ورزش باستانی رو به افول گذاشته دل نگران است و می‌گوید: «از وقتی که کشتی از گود زورخانه بیرون آمد، ورزش باستانی هم کمرنگ شد.
و متأسفانه حالا کار به جایی رسیده که بیشتر از اینکه ورزشکاران به جنبه معنوی ورزش نگاه کنند، به بازخوردهای مادی آن فکر می‌کنند. اینکه خودشان را در جامعه مطرح کنند. غافل از اینکه ورزش باستانی هویت ملی ماست. باید حفظ شود که متأسفانه توجهی به آن نمی‌شود.» او قریب به ۳ دهه گذشته پیش‌بینی آن را کرده بود که کشتی زورخانه‌ها روزی به گل بنشیند. حتی به شاگردانش هم گفته بود دیگر ورزش باستانی خریداری ندارد.
- تغییر کاربری زورخانه‌ها
نکته حائز اهمیت اینکه در منطقه ۴ زورخانه‌ای وجود ندارد. از این‌رو باستانی‌کاری هم نیست که درباره مشکلات پیش رو با آنها گفت‌وگو کرد. اما «نادر گودرزی» مدیر اداره ورزش منطقه ۴ راهنمایی‌مان کرده و در این‌باره می‌گوید: «زورخانه‌ها مکان‌های کم ترددی هستند. کمتر کسی تمایل به حضور در آنها دارد. در برهه‌ای از زمان جایگاهی داشتند و مورد اقبال مردم بودند. اما حالا نمی‌توان انتظار داشت که همان بازتاب را داشته باشند.
بنابراین اگر خصوصی باشد صاحب ملک آن را به سرمایه‌دار می‌فروشد یا خودش با تغییر کاربری آن کسب درآمد می‌کند. به‌طور مثال قبلاً در گلشن یک زورخانه داشتیم افراد معدودی می‌آمدند. این فضا را تبدیل به سالن رزمی کردیم. در آن جا خانم‌ها ایروبیک انجام می‌هند. جایی که ۴ـ ۵ نفر استفاده می‌کردند حالا تبدیل به فضای ورزشی خوبی برای اهالی شده است.» او فدراسیون ورزش‌های زورخانه‌ای را متولی اشاعه فرهنگ پهلوانی می‌داند و معتقد است وقتی خود دست‌اندرکاران حوزه ورزش، برای این موضوع دل نمی‌سوزانند و فضایی را برای ورزش باستانی ایجاد نمی‌کنند، چطور نوجوان یا جوان باید استقبال کند.»
سه‌راه افسریه را که به سمت خیابان مسعودیه بروی، زورخانه بیت العباس(ع) دیده می‌شود. بر خلاف زورخانه قدیمی شهر، که در و دیوارشان مزین به تصاویر پهلوان‌های قدیمی است، اینجا تنها تابلویی که نصب شده به دیوار، تمثال امام حسین(ع) است. تزیینات دیگری وجود ندارد. دلیلش شاید نوساز بودن آن باشد.
زورخانه بیت العباس(ع) را «جهانگیر آقاپور» پیشکسوت ورزش باستانی دایر کرده است. آن هم ۱۵ سال پیش. او این کار را برای روشن نگه داشتن چراغ زورخانه‌ها انجام داد. از قرار معلوم فضای کنونی زورخانه، ملک تجاری بوده که او بنا به نیاز اهالی، به یک مکان ورزشی تبدیل کرده است. آقاپور ۶۳ سال دارد و بیش از ۵۰ سال در این رشته ورزشی تمرین کرده است. یعنی از دوره نوجوانی. حالا عنوان پهلوانی را یدک می‌کشد. اگرچه خودش در این‌باره صحبت نمی‌کند. هزینه نگهداشت زورخانه را خودش تقبل کرده، بی‌هیچ چشم داشتی.
اما از کمرنگ شدن فرهنگ ورزش باستانی دل خوشی ندارد و آن را زنگ خطری برای جامعه ورزشی می‌داند. می‌گوید: «زورخانه برخلاف دیگر مکان‌های ورزشی مکان مقدسی به شمار می‌آید. بعضی‌ها تصور می‌کنند که باستانی کارها فقط در این مکان میل و کباده می‌زنند. در صورتی که زورخانه محلی برای یادگیری مکتب امیرالمؤمنین(ع) است. اینجا در واقع پایگاهی برای افراد مؤمن و خیرخواه به شمار می‌آید که در کنار ورزش به امور مردم رسیدگی می‌کنند. در همین مکان‌ها چه گره‌های کوری که باز نمی‌شود. اگر کسی دغدغه مالی داشته باشد در زورخانه برایش گلریزان می‌گیرند. زندانی‌های مالی یا جهیزیه نوعروسان از همین‌جا تأمین می‌شود.»
- ۴ زورخانه سهم منطقه ۱۵
جهانگیر آقاپور
در برهه‌ای از زمان منطقه ۱۵ به دلیل بافت سنتی و کشتی خیزش بیشتر از دیگر مناطق شرقی تهران زورخانه‌های زیادی داشت که تعدادشان حالا به ۴ مورد رسیده است. اغلب‌شان خصوصی اداره می‌شود و به علت بی‌رونقی و افزایش هزینه در بیشتر روزهای سال بسته‌اند. البته به جز زورخانه بیت العباس(ع) که حتی در شرایط کرونایی و با رعایت نکات بهداشتی باز اداره می‌شود. آقاپور می‌گوید: «زورخانه‌های خصوصی بسته‌اند. صاحب آن ملک را برای فروش گذاشته است چون نه تنها در آمدزایی از این ورزش ندارند بلکه نگهداشت خود زورخانه هم هزینه بر است.
با این وصف من امکان آن را داشتم و زورخانه بیت العباس(ع) را راه‌اندازی کردم. تا این ورزش به دست فراموشی سپرده نشود. چون احساس کردم نیاز مردم منطقه‌ام این است. اما این رشته ورزشی فدراسیون دارد و باید از سوی مسئولان حمایت شود. نه اینکه باستانی کارها بخواهند زورخانه‌ها را حفظ کنند.» آقاپور دلخور از شرایط فعلی زورخانه‌ها متذکر می‌شود، مسئولان ورزشی اهمیت زیادی به ورزش فوتبال می‌دهند و برای آن بودجه‌های هنگفتی هم در نظر می‌گیرند.
چه خوب که بخشی از اعتبارات را هم به ورزش باستانی اختصاص دهند. به باور آقاپور آفت دیگری که به جان زورخانه‌ها افتاده، کم صبری جوانان در عرصه ورزش است. او معتقد است نسل جوان ما دوست دارد سریع به نتیجه برسد و تنها به مدال‌آوری فکر می‌کند.
برای همین پیروزی در مسابقات را رمز موفقیت خود می‌داند. این باستانی کار ادامه می‌دهد: «ورزش باستانی هم بر خلاف دیگر رشته‌های ورزشی دیگر بیشتر روی نکات اخلاقی جلو می‌رود و پیشرفت در آن کند صورت می‌گیرد. زمان ما بچه‌ها اجازه ورود به گود را نداشتند. مهم‌ترین‌کاری که بهمان محول می‌شد این بود که به دست ورزشکاران لنگ بدهیم. باید کوچکی می‌کردیم. جوان امروزی از این موضوع استقبال نمی‌کند.»
- افول ورزش ملی کشور
عزیزالله فتاحی
باستانی کار دیگری که حرف‌های گفتنی دارد، «عزیزالله فتاحی» است. مربی زورخانه وحدت در محله لشکر. او خود از دوران کودکی پا به زورخانه گذاشته و با داشتن ۷۰ و اندی سن هنوز هم ورزش باستانی را انجام می‌دهد.
فتاحی اهم و غم خود را برای تشویق کودکان و نوجوانان گذاشته تا به نوعی نگذارد نسل باستانی کارها فراموش شود. او گله‌مند از کسادی زورخانه‌ها به نکته مهمی اشاره می‌کند: «جوانان خیلی تمایل به انجام این ورزش ندارند و ترجیح می‌دهند پی فوتبال، والیبال یا دیگر رشته‌های ورزشی بروند. چون برایشان جذابیت دارد. ورزش باستانی شاید قوانین خشکی داشته باشد اما روی ادب و پرورش معنویات افراد تأثیر می‌گذارد. حسن ورزش باستانی این است که اگر کسی جذب شود دنبال کارهای خلاف نمی‌رود. در فضای زورخانه افراد موظفند با وضو وارد شوند.
در گود زورخانه نسل جوان ما احترام به بزرگ‌ترها و خدمت به پدر و مادر را یاد می‌گیرند. شما در کدام رشته ورزشی چنین نکات اخلاقی را می‌بینید؟ » البته اداره ورزش منطقه ۸ برای زنده نگهداشتن فرهنگ پهلوانی اقدام ارزنده‌ای انجام داده و اینکه در کسادی رونق زورخانه‌ها، زورخانه‌ای را به نام علی بن ابیطالب(ع) در محله نارمک راه‌اندازی کرده است. اگرچه خیلی بازخورد ندارد اما می‌توان امیدوار بود که با همت پیشکسوتان منطقه پر اقبال شود.
- زورخانه ۵۰۰ ساله در منطقه ۱۴
«میثم محتشم» در بین باستانی کارهایی که با آنها گفت‌وگو شد، از همه جوان‌تر است. اما تجربه خوبی در این زمینه دارد. چند سالی است اداره امور زورخانه «شهدای دولاب» به او سپرده شده است. او قبل از صحبت درباره ورزش باستانی به تاریخچه زورخانه «شهدای دولاب» اشاره می‌کند و می‌گوید: «در حدود ۵۰۰ سال پیش زورخانه‌ای در دولاب دایر بوده که به مرور زمان فرسوده و تخریب می‌شود. اهالی جای آن زورخانه دیگری می‌سازند که آن هم بعد از گذشت ۱۵۰ سال همین وضع را پیدا می‌کند. دست آخر شهرداری دست به کار شده و چند سال پیش ان را احیا کرده و نام شهدای دولاب را بر آن می‌گذارند.» به گفته این باستانی کار در منطقه ۱۴ زورخانه زیادی نبوده و نیست.
برای گفته‌اش دلیل می‌آورد: «بافت منطقه ۱۴ به غیر از دولاب، تقریباً نوساز است. از این‌رو فقط در محدوده دولاب زورخانه وجود داشته است. در قسمت شرقی منطقه که بافت نوسازی دارد بیشتر فضاهای ورزشی به سالن‌های توپی و زمین فوتبال اختصاص داده شده است.»
- ورزش باستانی به روز نیست!
به گفته محتشم، ورزش باستانی ریشه در فرهنگ ایرانی دارد و شکل‌گیری آن را به قرن‌ها پیش برمی‌گردد. او تنوع و جذابیت رشته‌های جدید ورزشی را عامل مهمی برای کمرنگ شدن این ورزش می‌داند. می‌گوید: «ورزش باستانی قدرتی است و فرم‌دهی بدن مستلزم تمرین مستمر و طولانی است. جوان امروزی به جای اینکه چند سال خاک زورخانه بخورد ترجیح می‌دهد سراغ بدنسازی برود و با خوردن مکمل هیکلش را روی فرم بیاورد. از آن گذشته حضور در زورخانه نیاز به رعایت قوانینی است که نسل امروز از آن استقبال نمی‌کند.
در آن جا شاهنامه‌خوانی می‌شود که شنیدنش در حوصله نوجوان نیست. و مهم‌تر اینکه درآمدزایی ندارد.» او معتقد است ورزش باستانی در زمان‌گیر افتاده و قوانینش بعد از گذشت این همه سال هنوز همان است و تغییر نکرده از این‌رو کمتر جوانی تمایل به انجام آن را ندارد. این باستانی کار به نکته جالبی اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «گذشته از آن آداب ورزش باستانی به روز نیست. جوان نیاز به مسابقه و رقابت دارد و پیروزی خود را در این امر می‌بیند. این ورزش اصول محدودی دارد و برای همین کمتر کسی دوست دارد به این وادی ورود کند.
گذشته از آن خود پیشکسوتان قدیمی، ورزش باستانی را نرمش کشتی می‌دانند و آن را به‌عنوان ورزش خاص قبول ندارد.» در حال حاضر زورخانه «شهدای دولاب، شیر و قائم در سرآسیاب دایر هستند که البته خیلی طرفدار هم ندارند. محتشم می‌گوید: «خیلی از زورخانه‌ها به‌صورت ورثه‌ای است و وراث تمایلی به گرداندن ملک نداشته یا ندارند. مثل زورخانه حسن نجار که وقتی از دنیا رفت به پسرانش رسید و بعد هم کلا منحل شد.
