هویت مستور

سارا کریمان

در جست‌وجوی ریشه‌های هویتی شهر، خانه‌های تاریخی از ارکان اساسی هستند. این یادگاران فرهنگی حامل بخش‌های مهمی از میراث ملموس و ناملموس هستند. پاسخ این سؤال که باقیمانده آثار معماری چگونه ما را به میراث ناملموس دلالت می‌دهد، برآمده از دقت در اجزای کوچک و بزرگ نشسته در جای جای خانه و زندگی پیشینیان ما دارد. تا پیش از عصر حاضر و اختصاص شماره برای نفوس و مسکن، مردمان را به نسب‌شان می‌شناختند و خانه‌ها را به صاحبخانه. اما صاحبخانه بالای در خانه کتیبه‌ای نصب می‌کرد که متن آن چکیده جهان‌بینی و عقیده و مسلک او بود. این کتیبه‌ها باید در یک نگاه معرف مکان و مالک باشند، همچنان‌که این سنت در تحریر نسخ و قباله‌جات نیز مرسوم بود. به‌عنوان مثال بر کتیبه عقدنامه‌ها می‌نگاشتند هو موالف بین قلوبهم و بر رقعه سند مالکیت نوشته می‌شد هو مالک بالاستحقاق. مثل کتیبه سردر خانه ملک التجار در بازار تهران (بین‌الحرمین) با عبارت قرآنی هوالملک حق‌المبین. گویی ربط حاج ملک‌التجار به این خانه امری ثانوی بوده و ذکر توحیدی مبنا و خاستگاه زندگی. هرچند با ظرافت و فروتنی در پشت کلمه ملک نشانه‌ای هم برای اشاره به ساکن خانه مدنظر قرار گرفته بود  یا از نمونه‌های متاخر کتیبه سردر خانه پروفسور عدل در خیابان ولیعصر است با آیه مبارکه ان الله یامر بالعدل و الاحسان. دویست و اندی سال پیش، تهران که پایتخت شد و زندگی و کسب‌وکار در آن رونق گرفت، گروهی از هنرمندان سایر بلاد نیز راه دارالخلافه را پیش گرفتند مثل کاشی‌سازان هنرمند اصفهانی و شیرازی. ایشان زیباترین کتیبه‌ها را بر سردر خانه و دکان تهرانیان نقش زدند. چه بسیاری از کسبه که بر سردر حجره خود کتیبه هذی من فضل ربی نصب کردند تا رخنه‌ای در شکرگزاری حضرت حق بر قلب‌شان راه نیابد. کتیبه‌های زیبای کاشی هفت‌رنگ با عبارت ولایت علی‌بن‌ابی‌طالب حصنی و من دخل حصنی امن من عذابی، امن و آسایش را نه در پس دیوار خانه که در ایمان و اخلاص دلالت می‌داد. آنجا که گردش روزگار مسبب قدر و قدرت گردش قلم و اعتبار مهر میر و میرزا گشته بود، خاشعانه بر نگین انگشتر و کتیبه درب‌خانه نگاشته بودند: افوض امری الی‌الله (سوره مبارکه غافر آیه 44). آیه انا فتحنا لک فتحا مبینا و همچنین نصر من‌الله و فتح قریب در کنار بسم‌الله الرحمن الرحیم از کتیبه‌های پرکاربرد نصب شده بر سردرهاست که هنوز در جای‌جای شهر دیده می‌شود. تقدس این اذکار الهی برکت خانه و زندگی و کسب‌وکار مردم بود. اگرچه خانه و مالک در آپارتمان‌های امروزی تهران معنایی متفاوت از گذشته دارد اما هنوز کم نیستند مردمانی که کتیبه کاشی نقش برجسته مزین به وان‌یکاد را به رسم و آیین گذشتگان بر پیشانی خانه خود نصب می‌کنند.