ردپای دلار و تحریم در سفره خانوارهای ایرانی

فرخنده رفائی- خبرنگار

طی 2سال اخیر تحریم‌های اقتصادی، کسب درآمدهای نفتی و غیرنفتی را برای ایران دشوار کرده و ورودی منابع ارزی را کاهش داده است. وابستگی به واردات، در بسیاری از صنایع، در سایه نبود منابع ارزی کافی در یک‌سال گذشته صنایع و بازارها را با مشکلات زیادی مواجه کرده است. سختگیری بانک مرکزی برای تعیین منشأ ارز واردات، خروج بسیاری از کالاها از شمول دریافت ارز دولتی و دشواری‌های تبادل پول، افزایش هزینه واردات کالاها را به همراه داشت. به گزارش مرکز آمار، بیشترین تغییر قیمت در کالاهای خوراکی در یک‌سال اخیر با 151.8درصد به روغن نباتی جامد مربوط بوده و بعد از آن برنج خارجی با 137.4درصد، مرغ ماشینی با 135.6درصد و نخود با 126.3درصد در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند. مقایسه قیمت‌‌ گوشت، مرغ، لبنیات، برنج، روغن، شکر و میوه از اردیبهشت 99تا نیمه اردیبهشت امسال نشان می‌دهد این اقلام تنها در یک‌سال اخیر بین 50تا 350درصد گران شده‌اند.

آشفتگی در واردات نهاده‌ها
نهاده‌های دام و طیور به واسطه نقش مستقیم در تولید گوشت و لبنیات هنوز از معدود اقلامی هستند که ارز دولتی دریافت می‌کنند، اما موانع موجود در مسیر واردات آنها در سال گذشته به تورم در بازارهای وابسته دامن زد. ایران سالانه به ۱۹ میلیون تن نهاده دام و طیور نیاز دارد که ۱۶ میلیون تن آن از طریق واردات تأمین می‌شود؛ یعنی وابستگی حوزه نهاده‌های دام و طیور به واردات ۸۵درصد است. عباس حاجی‌زاده، دبیر اتحادیه واردکنندگان نهاده‌های دام و طیور در گفت‌وگو با همشهری درباره نقش نوسان قیمت ارز در تورم نرخ نهاده‌ها می‌گوید: پیش‌تر نهاده با ارز 4.200تومانی وارد می‌شد و افزایش نرخ ارز به‌طور مستقیم بر کاهش واردات تأثیر نداشت، اما مشکلات انتقال ارز، به‌دلیل تحریم‌های بانکی که واردکنندگان را به انتقال پول از طریق صرافی‌ها و به‌صورت چمدانی ناچار می‌کرد، باعث شد مسیر واردات دچار مشکل شود. این موضوع مدیریت توزیع را دچار مشکل و تولید‌کنندگان دام و طیور را با چالشی جدی مواجه کرد؛ زیرا نهاده‌های موردنیاز، به‌موقع به‌دست آنها نمی‌رسید و تولیدکنندگان برای جلوگیری از تلفات و خسارت بیشتر ناچار شدند نهاده‌ها را از بازار آزاد با 3برابر قیمت مصوب بخرند.

جهش قیمت مرغ و تخم‌مرغ
شرایط واردات نهاده‌ها البته در نیمه دوم پارسال به وخامت نیمه اول سال نبود، اما تأثیر این نابسامانی در واردات و توزیع، تا همین امروز در زنجیره تولید باقی مانده و صنایع وابسته شامل صنعت تولید دام، طیور و لبنیات را تحت‌تأثیر قرار داده است. قیمت مرغ از 11هزار و 700تومان در اردیبهشت پارسال به 18هزار تومان در شهریورماه رسید و روند افزایشی آن ادامه یافت؛ تا جایی که در پاییز هر کیلو مرغ تا 40هزار تومان نیز به فروش رسید. دلیل این جهش قیمت، آشفتگی بازار نهاده‌های دامی بود. تخم‌مرغ دیگر محصولی بود که افزایش قیمت آن در طول سال گذشته بارها مسئله‌ساز شد. قیمت هر شانه تخم‌مرغ 30عددی از 20هزار تومان به 48هزار تومان رسید و امروز باوجود فراوانی تولید، قیمت در بازار همچنان بالاست.

گرانی 50درصدی گوشت
گوشت قرمز هم ازجمله کالاهای اساسی‌ بود که رشد قیمت آن از اوایل سال گذشته تا حد زیادی ناشی از گرانی نهاده‌های دامی بود. گرانی گوشت البته مختص پارسال نبود، اما آنچه گرانی سال گذشته را عجیب کرد، شکایت دامداران از کاهش تقاضا و نبود امکان صادرات دام مازاد بود. در اردیبهشت سال 99هر کیلو گوشت گوسفندی 120هزار تومان و هر کیلو گوشت گوساله بین 90تا 95هزار تومان بود، اما این قیمت‌ها تنها در فاصله یک‌ماه تا 10هزار تومان افزایش یافت؛ این درحالی بود که رستوران‌ها و تالارهای پذیرایی به‌دلیل شیوع کرونا تعطیل بودند و کاهش تقاضا دامداران و مرغداران را تا آستانه ورشکستگی پیش برده بود. رشد قیمت گوشت تا همین امروز نیز تداوم یافته و حالا هر کیلو گوشت گوسفندی 180تا 200هزار تومان و هر کیلو گوشت گوساله‌ 160هزار تومان فروخته می‌شود. پدیده گرانی در بازار گوشت از 2جهت به ارز و نوسان قیمت آن گره خورده؛ از یک‌سو کمبود ارز برای واردات نهاده‌ها و از دیگر سو کاهش شدید ارزش ریال که میل به قاچاق رسمی و غیررسمی را نزد تولیدکنندگان افزایش داد.

لبنیات هم اوج گرفت
گرانی نهاده‌ها نه‌تنها پاشنه آشیل افزایش قیمت انواع محصولات پروتئینی بود، بلکه افزایش قیمت نهایی شیر خام، بهانه خوبی برای گران کردن محصولات به‌دست شرکت‌های صنایع لبنی داد. 3بار افزایش قیمت رسمی و مصوب برای اقلام تحت حمایت دولت طی سال گذشته، بهترین دلیل برای اثبات این امر بود که سیستم تزریق ارز دولتی برای واردات نهاده‌ها دست‌کم فعلا کار نمی‌کند. لبنیات غیریارانه‌ای اما بیشتر از 3بار و تقریبا هر ‌ماه افزایش قیمت داشت و بیشتر محصولات لبنی تا پایان سال 100درصد گران شدند. به‌عنوان مثال، پنیر 515گرمی یکی از برندهای معروف از 12هزار و 500تومان در اردیبهشت پارسال، امروز به 27هزار و 500تومان رسیده است و قیمت یک‌هزار و 500تومانی بستنی عروسکی در تیرماه پارسال، تا اسفندماه دوبرابر شد. بستنی البته از جهات دیگری نیز به واردات وابسته است و به جز شیر و شیر خشک تمام مواد تشکیل‌دهنده آن از طعم‌دهنده‌ها، کاکائو و شکر تا چوب بستنی از کشورهای دیگر تامین می‌شود.

تبادلات پولی، مشکل بازار روغن و شکر
وابستگی بالای صنایع تولید روغن به واردات روغن خام و دانه‌های روغنی توجیه‌کننده ضریب بالای آسیب‌پذیری بازار این کالاست. در سالی که مدیریت منابع محدود ارزی دغدغه اول بانک مرکزی بود و دورزدن موانع تبادل بین‌المللی پول به‌دلیل تحریم‌های بانکی نگرانی اول واردکننده‌ها، رشد قیمت‌های جهانی نیز مزید برعلت شد تا شرایط برای تولیدکننده‌ها پیچیده‌تر شود و بازار نابسامان و گرانی و کمبود روغن تا شب عید را رقم بزند. قیمت روغن نیز در فاصله چند‌ماه دوبرابر شد و هر بطری 900گرمی روغن مایع از 7تا 8هزار تومان به 16هزار تومان رسید. در بازار شکر نیاز ایران به واردات زیاد نیست و همین عامل باعث خروج زودتر شکر از دایره حمایت ارزی دولت شد، اما بازار این کالا هم به‌ویژه در نیمه دوم سال گذشته آشفته بود. کاهش تولید داخل، نوسان نرخ ارز و مشکلات نقل‌و‌انتقال پول و افزایش قیمت جهانی، بازار شکر داخل را ملتهب کرد و چند نرخی شدن این کالا را به‌دنبال داشت. این روزها شکر در بازار به 3برابر قیمت مصوب دولتی فروخته می‌شود.

رشد 7برابری هزینه تولید کشاورزی
تحریم‌ها و افزایش نرخ ارز در غیاب سیاست‌های کارآمد مبتنی بر پیش‌بینی‌ها و نظرات کارشناسی، بخش کشاورزی را نیز در یک‌سال گذشته با مشکلات تازه‌ای مواجه کرده که تامین آفت‌کش‌ها و انواع کودها مهم‌ترین آنهاست. تغییر نرخ ارز تخصیصی به واردات سم و کود هزینه تولید در این بخش را به‌طور چشمگیری افزایش داد. خروج این اقلام از اولویت یک و تغییر نرخ ارز تخصیصی در این حوزه به نرخ نیمایی، هزینه واردات را 7برابر کرد. رئیس انجمن واردکنندگان سم و کود کشور و عضو کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران در توضیح تأثیر این تغییر نرخ بر هزینه‌های تولید در بخش کشاورزی به همشهری می‌گوید: هزینه‌ای که برای تهیه کود و سم به کشاورز تحمیل شد در کنار دیگر مخارج تولید، هزینه‌ها را در این بخش به 7برابر افزایش داد و این رشد 700درصدی عملا بخشی از کشاورزان را به حذف این مواد از پروسه تولید یا خرید آفت‌کش‌های تقلبی و بی‌کیفیت ارزان‌قیمت وادار کرد؛ کاری که نتیجه آن افزایش آفت در باغ‌ها و مزارع و برگشت خوردن بسیاری از محصولات کشاورزی ما از بازارهای جهانی به‌دلیل باقی ماندن بقایای سموم و مواد شیمیایی در آنها بوده است. سیدمهدی حسینی‌یزدی با انتقاد از پرداخت یارانه ارزی به واردکنندگان دولتی، می‌افزاید: کودهای چند عنصری را که در تمام دنیا به‌دلیل بازدهی بالا و تولید محصولی عاری از عناصر سنگین جایگزین انواع دیگر شده‌اند، انجمن‌ها و واردکنندگان خصوصی وارد می‌کنند؛ درحالی‌که تهیه ارز با نرخ نیمایی، سرمایه این واردکنندگان را کاهش داده و واردات با مشکل مواجه شده است. گرانی نهاده‌های تولید در کنار نبود نظارت کافی بر بازار و نابسامانی در نظام عرضه سال گذشته قیمت برخی محصولات کشاورزی را تا 100درصد نسبت به سال قبل از آن افزایش داد که شاخص‌ترین آنها قیمت میوه به‌ویژه در نیمه دوم سال بود.

رشد 3برابری قیمت برنج خارجی
سال‌هاست بیش از یک‌سوم نیاز بازار برنج ایران، یعنی 1.2میلیون تن آن، با واردات تامین می‌شود. کمبود منابع ارزی برای تخصیص به واردات، سال گذشته برنج را نیز از اولویت دریافت ارز دولتی خارج کرد و این تغییر، قیمت برنج هندی و پاکستانی را در بازار به 3برابر سال قبل یعنی 30هزار تومان رساند.

اثر غیرمستقیم
مقایسه قیمت کالاهای اساسی از پارسال تا امروز نشان می‌دهد قیمت گوشت 50درصد، مرغ 350درصد، تخم‌مرغ 250درصد، برنج خارجی 300درصد، روغن 100درصد، لبنیات دولتی 70درصد و غیردولتی 120درصد، شکر دست‌کم 200درصد و میوه تا 100درصد افزایش یافته که در تمام موارد، نوسان نرخ ارز و تحریم‌های بانکی نقش مستقیم داشته و هزینه تولید و واردات را افزایش داده؛ درحالی‌که غذا و دارو هیچ زمان جزو تحریم‌های اقتصادی نبوده، اما این عامل به‌طور غیرمستقیم بر معیشت خانوارهای ایرانی تأثیر گذاشته است.