خشکسالی و بحران محیط‌زیستی در ایران

آیلین جوادی- پژوهشگر محیط‌زیست

یکی از پیچیده‌ترین سیستم‌ها، سیستم‌ پیوسته انسان-طبیعت است. پدیده خشکسالی را در کانتکست یا چارچوب کشاورزی، صنعت، اقتصاد، جامعه و محیط‌زیست درنظر بگیرید، نقطه آغازین کجاست و چطور آن را روایت می‌کنید؟ با ساده‌سازی آغاز می‌کنیم. ایران، اقلیم گرم و خشک دارد و منابع آب تجدیدپذیر نیز محدود است که سبب بهره‌برداری از آب‌های سطحی و جذابیت سدسازی در دوره توسعه کشور شده است. زمانی نه چندان دور، سدسازی نماد توسعه بود. بعدتر سدها به کشاورزی و صنعت رونق دادند و الگو و نرخ جمعیت در کشور دگرگون شد. سیاست‌های اقتصادی زمین‌های بیشتری زیر کشت گیاهان با نیاز آبی بالا برد. صنایع آب‌بر در اقلیم‌های ناسازگار تاسیس و جمعیت به سمت مناطق توسعه‌یافته سرازیر شد. کارشناسان محیط‌زیست معتقدند؛ در این مرحله، تقاضا برای آب، از موجودی آب سدها پیشی گرفت. اما این موضوع نه‌تنها به بازنگری در مدیریت تقاضای آب منجر نشد که برای چرخیدن چرخ‌ اقتصاد، آب از حساب پس‌‌انداز، یعنی منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود. بدین‌ترتیب روند توسعه همگام با سدسازی و استحصال آب‌های زیرزمینی ادامه یافت و به‌گفته ناظران محیط‌زیست، تعداد سدهای ساخته شده بیش از ظرفیت اکولوژیکی زیست‌بوم ایران هستند. محمدحسین پاپلی یزدی، جفرافیدان و محقق ایرانی معتقد است، سدسازی چنان جذابیت داشت که وزارت نیرو کمتر از چند درصد بودجه خود را صرف احیای منابع آب زیرزمینی کرد. اسماعیل کهرم، بوم‌شناس هم می‌گوید، سد‌سازی چنان برای مسئولان جاذبه دارد که هنوز شبکه آبیاری برخی سدها را نساخته، سراغ احداث سد دیگر می‌روند. محمد درویش، فعال محیط‌زیست اما معتقد است، بسیاری از سد‌های کشور به مخازن تبخیر آب شباهت دارند. قانون، حقابه محیط‌زیست را اولویت دوم بعد از آب شرب و ارجح بر آب در بخش صنعت و کشاورزی اعلام کرد، اما این اولویت روی کاغذ ماند. چون در عمل، متولی تخصیص آب در کشور، حقابه را براساس میزان بارندگی هر سال تعیین و تخصیص می‌دهد. وزارت نیرو به‌دنبال درگیری با بخش صنعت و کشاورزی بر سر حقابه نیست و احساس می‌شود وظیفه این وزارتخانه، تامین آب برای پیشبرد فعالیت‌های توسعه‌ای است. محیط‌زیست ناتوان از دادخواهی حقوقی نیز عملا در اولویت آخر برای تامین آب قرار دارد. ایران با خشکسالی بی‌سابقه در نتیجه مدیریت ناکارآمد منابع آب مواجه است و سد‌ها و تالاب‌ها به لحاظ ذخایر آبی و برخورداری از حقابه‌های زیست‌محیطی در وضعیت قرمز قرار دارند. فعالان محیط‌زیست هم‌اکنون درباره حقابه تالاب بختگان از سد درودزن و هزاران جوجه ‌فلامینگو‌یی که در معرض کم‌آبی هستند، هشدار می‌دهند. برخی‌شان اعلام کرده‌اند، اگر حقابه تالاب بختگان تامین نشود، برای نجات فلامینگوها، چاره‌ای جز تامین آب از محل تلمبه آب روستاییان و خرید آب از آن‌ها ندارند. دشت فارس رکورددار پدیده فرونشست زمین است و تأمین آب از محل ذخایر آب زیرزمینی برای نجات تالاب بختگان وضعیت را بغرنج‌تر می‌کند. در این شرایط بهتر است وزارت نیرو با مدیریت تقاضا در سایر بخش‌ها، حقابه محیط زیست را تامین کند تا وضعیت ذخایر آب زیرزمینی بیش از این وخیم نشود.