واکسن‌هراسی با «آسترازنکا»

سمانه معظمی- روزنامه‌نگار

طی هفته‌های گذشته انتشار گزارش‌هایی درباره مشاهده موارد نادر لخته شدن خون پس از تزریق واکسن آسترازنکا، خیلی از کشورها را وادار به محدود کردن استفاده از این واکسن کرد؛ این موضوع که موجب ایجاد موجی از بی‌اعتمادی‌ها نسبت به واکسن شد، شاید برای کشورهای ثروتمند که به انواع مختلفی از واکسن کرونا دسترسی دارند، چندان نگران‌کننده نباشد، اما می‌تواند فرایند واکسیناسیون در کشورهای فقیر را که اتکای زیادی به واکسن آسترازنکا دارند با مانع جدی روبه‌رو کند.
خیلی از مردم کشورهای پیشرفته، دیگر تمایلی به دریافت واکسن آسترازنکا که محصول مشترک سوئد و انگلیس است، ندارند. این در حالی است که مدت‌ها بود نام این واکسن به‌عنوان یکی از بهترین واکسن‌های موجود برای غلبه بر کرونا مطرح شده بود. کارشناسان معتقدند که آزمایش‌های بالینی نامنظم و مشکلات تولید پیش از این نیز به وجهه آسترازنکا آسیب زده بود، اما گزارش‌های اخیر درباره مشاهده موارد نادر لخته خون پس از تزریق واکسن، اعتماد‌ها را بیش از پیش نسبت به آن سلب کرد.
با این حال آژانس پزشکی اروپا(EMA) و سازمان بهداشت جهانی مکررا تأکید کرده‌اند که فواید واکسن آسترازنکا بسیار بیشتر از عوارض جانبی آن است. آنها اعمال هر نوع محدودیتی برای این واکسن را غیرضروری دانسته‌اند. به‌گفته این نهادها، از بین بیش از 200میلیون نفری که در سراسر جهان واکسن آسترازنکا را دریافت کرده‌اند، فقط در موارد نادری لختگی خون گزارش شده و بنابراین جای نگرانی وجود ندارد. جدیدترین آزمایش‌های انجام شده در آمریکا حاکی است که کارآمدی این واکسن در پیشگیری از بروز بیماری 76درصد است.
 اما کشورهای مختلف با ارزیابی مزایا و معایب واکسن، هر یک تصمیم متفاوتی گرفته‌اند؛ از محدودیت تزریق واکسن به برخی گروه‌های سنی تا تعلیق و حتی لغو کامل استفاده از آن. کارشناسان هشدار می‌دهند که این تصمیم‌گیری‌های متفاوت ممکن است به تلاش‌ها برای جلب اعتماد عمومی به واکسیناسیون لطمه بزند و باعث بروز مشکلات ناخواسته برای کشورهایی شود که به سایر واکسن‌ها دسترسی محدودی دارند.

گزارش لخته خون
به نوشته وب‌سایت شبکه تلویزیونی الجزیره، نخستین مورد لخته شدن خون در اثر تزریق واکسن آسترازنکا حدود 2‌ماه پیش در نروژ گزارش شد. بعد از آن موارد مشابهی در آلمان و هلند نیز مشاهده شد. این یافته‌ها موجب شد دست‌کم 16کشور اروپایی استفاده از این واکسن را تا انجام تحقیقات بیشتر محدود کنند یا به حالت تعلیق دربیاورند.
انگلیس اما در واکنش به این موضوع محتاط‌تر بود. وزارت بهداشت تا اواسط فروردین امسال گزارش 100مورد لختگی خون دریافت کرده بود که 22مورد از آنها منجر به فوت شده بود. تا آن زمان بیش از 20.6میلیون نفر در این کشور دوز نخست واکسن را دریافت کرده بودند. بعد از انجام بررسی‌های بیشتر کارشناسان اعلام کردند که در مورد گروه‌های سنی بالای 30سال خطر بستری شدن بیماران در اثر ابتلا به کرونا بیشتر از خطر عوارض واکسن است. بنابراین توصیه کردند که فقط افراد زیر 30سال از واکسن‌های دیگر استفاده کنند و بقیه گروه‌های سنی بدون نگرانی به دریافت واکسن آسترازنکا ادامه دهند.
آژانس پزشکی اروپا نیز به سهم خود اعلام کرد که واحد نظارت این مجموعه از بین 34میلیون موردی که تا اواسط فروردین در اتحادیه اروپا و انگلیس این واکسن را دریافت کرده بودند، 169گزارش لختگی خون در مغز(CVST) و 53مورد لختگی در رگ(SVT) دریافت کرده است. بیشتر موارد لختگی در بین زنان زیر 60سال و طی 2هفته بعد از دریافت دوز اول واکسن مشاهده شده بود.
این نهاد سپس ارزیابی‌ دقیقی روی 62نفر از افرادی که دچار لختگی خون در مغز و 24نفری که دچار لختگی در رگ شده بودند -که 18مورد آنها منجر به مرگ شده بود- انجام داد و در نهایت اعلام کرد که مزایای واکسن آسترازنکا از خطرات آن بیشتر است و هیچ نشانه‌ای از تأثیر منفی عواملی مانند سن در کارایی واکسن مشاهده نشده است.

واکنش کشورها
با وجود حمایت نهادهای بین‌المللی از واکسن آسترازنکا، کشورهای اروپایی راه خود را در پیش گرفتند. آلمان تصمیم گرفت که تزریق واکسن به افراد زیر 60سال را متوقف کند؛ حرکتی که به اعتقاد کارشناسان با توجه به دیدگاه محافظه‌کارانه مسئولان سلامت این کشور جای تعجب نداشت. آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان که 66سال دارد، روز جمعه نخستین دوز واکسن آسترازنکا را دریافت کرد.
ایتالیا نیز همین رویه را در پیش گرفت، اما فرانسه و بلژیک استفاده از واکسن را در افراد بالای 55سال محدود کردند. در اسپانیا نیز تزریق واکسن فقط برای افراد 60تا 70سال ادامه پیدا کرد. آلمان و فرانسه در ادامه حتی پا را فراتر گذاشتند و توصیه کردند افرادی که دوز اول واکسن آسترازنکا را دریافت کرده‌اند برای دوز دوم از واکسن دیگری استفاده کنند. این در حالی است که مطالعات کافی درباره کارآمدی استفاده ترکیبی از واکسن‌ها انجام نشده است.
نروژ هم استفاده از واکسن را تا انجام تحقیقات بیشتر متوقف کرد، اما دانمارک نخستین کشوری بود که تزریق این واکسن را به‌ صورت کامل از برنامه ملی واکسیناسیون خود حذف کرد. مقام‌های این کشور دلیل این اقدام را جدا از احتمال خطر لخته شدن خون، تحت کنترل بودن کرونا در این کشور و دسترسی به واکسن شرکت‌های آمریکایی فایزر و مدرنا عنوان کردند.
به ‌نظر می‌رسد دلیل اصلی‌ای که موجب شده برخی کشورهای ثروتمند چنین تصمیمی را در مورد استفاده از واکسن آسترازنکا بگیرند، همین دسترسی به واکسن‌های جایگزین و داشتن حق انتخاب است؛ امکانی که کشورهای فقیرتر از آن محروم هستند. ژوهانس اولدنبورگ، متخصص انتقال خون دانشگاه بُن می‌گوید: «تعداد زیادی از واکسن‌های دیگر در آلمان موجود هستند، به همین دلیل می‌توان آسترازنکا را فقط برای افراد بالای 60سال استفاده کرد. با این کار ما می‌توانیم در عین پایین آوردن خطرات احتمالی، از همه ذخایر واکسن موجود استفاده کنیم.»

مسئولیت کشورهای ثروتمند
این روزها کرونا دوباره در بسیاری از کشورها اوج گرفته و موارد ابتلای هفتگی در جهان طی 2‌ماه گذشته تقریبا دوبرابر شده است. به همین دلیل، کارشناسان هشدار می‌دهند کشورهایی که دسترسی بیشتری به انواع واکسن‌ دارند، باید موضوع را فراتر از مرزهای خود ببینند و هنگام اطلاع‌رسانی و تصمیم‌گیری، احساس مسئولیت بیشتری در قبال مردم کشورهایی که با کمبود واکسن روبه‌رو هستند، داشته باشند.
سازمان بهداشت جهانی برآورد می‌کند که تاکنون به‌طور متوسط یک نفر از هر 4نفر در کشورهای ثروتمند دست‌کم یک دوز واکسن را دریافت کرده‌اند، درحالی‌که این رقم در کشورهای کم‌درآمد یک نفر از 500نفر است.
واکسن آسترازنکا یک واکسن «غیرانتفاعی» است و به همین دلیل در مقایسه با واکسن‌های دیگر ارزان‌تر است. این واکسن شرایط نگهداری ساده‌تری هم دارد. به همین دلیل، برنامه کوواکس(مکانیسم جهانی توزیع عادلانه واکسن کرونا) برای تامین واکسن مورد نیاز کشورهای ضعیف‌تر، از ابتدا حساب ویژه‌ای روی واکسن آسترازنکا باز کرده بود. سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده 90درصد واکسن‌هایی که از طریق این برنامه توزیع می‌شوند، واکسن آسترازنکا هستند. خرید هر دوز واکسن آسترازنکا، 3دلار و هر دوز واکسن فایزر 37دلار هزینه دارد.

ضرورت همبستگی
برخی کارشناسان معتقدند که همه‌گیری کرونا نشان داد که همبستگی جهانی وجود ندارد و کشورها فقط به فکر منافع خودشان هستند. این در حالی است که به‌گفته سازمان بهداشت جهانی، تا وقتی که 70درصد جمعیت جهان واکسینه نشوند، انتشار ویروس کرونا متوقف نخواهد شد.
رجینا اوسیه، متخصص بیماری‌های عفونی در ژوهانسبورگ با اشاره به توقف استفاده از واکسن جانسون و جانسون در آمریکا می‌گوید: «تصمیم کشورهایی مانند آمریکا و انگلیس برای کشورهای دیگر عواقب خطرناکی دارد. درباره چنین موضوعاتی باید اتفاق نظر وجود داشته باشد.» آفریقای‌جنوبی نیز بعد از تصمیم آمریکا فورا تزریق این واکسن یک دوزی را متوقف کرد.
آمریکا اعلام کرد که این تصمیم را بعد از مشاهده 6مورد لختگی خون که یک مورد آن منجر به فوت شده، «از روی احتیاط» گرفته است. گفته می‌شود تولید این واکسن آمریکایی که تاکنون 7میلیون دوز آن در این کشور تزریق شده، متوقف شده است.
آمریکا تاکنون 37درصد جمعیت خود را واکسینه کرده است؛ همزمان فقط 0.5درصد مردم آفریقای‌جنوبی واکسن دریافت کرده‌اند. این کشور با کمبود جدی واکسن روبه‌روست، زیرا تزریق واکسن آسترازنکا نیز از 2‌ماه پیش به‌دنبال انتشار گزارش‌هایی از ناکارآمدی این واکسن بر گونه جدید جهش‌یافته در آفریقای‌جنوبی، متوقف شد.
خیلی از مردم قبل از اعلام خبر ناکارآمدی برخی واکسن‌ها نسبت به انجام واکسیناسیون تردید داشتند؛ به‌ نظر می‌رسد حالا با انتشار اخبار مربوط به محدودیت استفاده از واکسن‌هایی مانند آسترازنکا و جانسون و جانسون به‌دلیل داشتن عوارض جانبی، تعداد این افراد بیشتر هم می‌شود؛ موضوعی که می‌تواند تلاش‌ها برای واکسیناسیون در جهان را با مانع جدی روبه‌رو کند.