بررسی تأثیر فضای مجازی بر کتاب و کتابخوانی در گفت‌وگو با نویسندگانی از 3نسل
فرصت‌ها و لطمه‌های فضای مجازی برای کتاب
کتاب و کتابخوانی سال‌هاست که در کشور ما با مشکلات و چالش‌های متعددی مواجه است، به‌گونه‌ای که دیگر این کالای باارزش فرهنگی جای چندانی در سبد خرید اغلب خانوارها ندارد و کمتر کسی پیدا می‌شود که به‌طور پیوسته پول برای خرید کتاب بپردازد. در کنار مسائلی چون مشکلات اقتصادی و مباحث فرهنگی، ظهور و گسترش روزافزون فضای مجازی و گوشی‌های هوشمند و شبکه‌های متنوع اجتماعی هم مزید بر علت شده و به کسادی بازار کتاب دامن زده است. همچنین در دنیای بی‌انتهای مجازی می‌توان بسیاری از کتاب‌های جدید و قدیم و نایاب و کمیاب را به‌راحتی دانلود و مطالعه کرد. در چنین اوضاعی، گرچه شاید فضای مجازی برای کتابخوان‌ها دسترسی به کتاب را راحت کرده، اما دردسرهایی را هم برای نویسندگان و انتشاراتی‌ها و فعالان این عرصه در پی داشته است و باعث شده حق و حقوق مادی و معنوی برخی از آنها ضایع شود.
سوء‌استفاده در فضای مجازی
فضای مجازی و حتی رسانه‌های دیداری و شنیداری رقیب بزرگی برای کتاب هستند و به این حوزه آسیب جدی وارد می‌کنند. رجب علی اعتمادی، نویسنده پیشکسوت که با نام مستعار «ر. اعتمادی» نویسنده داستان‌های عامه‌پسند است با بیان این مطلب می‌گوید: «آماری که کشور انگلیس به‌تازگی منتشر کرده حکایت از این موضوع دارد که مردم این کشور از مطالعه کتاب در فضای مجازی و کتاب‌های صوتی دوباره به سمت مطالعه کتاب‌های مکتوب و کاغذی برگشته‌اند. در آمریکا هم همینطور است. کتاب‌هایی وجود دارد که تیراژ یک میلیونی دارند. در واقع مردم علاقه‌مندند آن چیزی را که می‌خوانند با دست خود لمس کنند و این مسئله خیلی مهم است. وقتی در جوامع پیشرفته جو جامعه به این سمت می‌رود، دیر یا زود جامعه ما هم در چنین مسیری حرکت خواهد کرد.»
اعتمادی می‌گوید در ایران حمایت‌های دولتی در حوزه کتاب بسیار ضعیف است و هیچ حق و حقوقی مادی و معنوی هم برای مؤلف و ناشر و حتی نویسنده وجود ندارد؛«متأسفانه سوء‌استفاده در فضای مجازی زیاد است. یعنی هرکسی به‌راحتی می‌تواند کتاب من را در این فضا قرار دهد بدون آنکه از من اجازه بگیرد. این یک نوع دشمنی با نویسندگان و فعالان این عرصه است. چون زندگی نویسندگان از فروش کتاب‌های‌شان تأمین می‌شود و وقتی به‌صورت رایگان در فضای مجازی در اختیار همگان قرار می‌گیرد، به نویسنده لطمه بزرگی وارد می‌شود.»
کتاب، کالایی که باید بهای آن پرداخته شود
«حوزه کتاب و کتابخوانی حال و روز خوبی ندارد، اما فضای مجازی در این بدحالی کتاب بی‌تأثیر است و اگر هم تأثیری دارد، بسیار کم است.» محمدحسینی، نویسنده هم با چنین دیدگاهی به همشهری می‌گوید:«هرچه از اوضاع و احوال بد کتاب و کتابخوانی بگوییم باز هم کم است. کتاب در باتلاقی فرورفته است که نمی‌توان آن را به این راحتی‌ها نجات داد و فضای مجازی نقش چندانی در این ماجرا ندارد. مسئله اصلی این است که در کشور ما کتاب یک کالای کم ارزش و غیرضروری محسوب می‌شود و توجه به این مقوله هم همیشه تنها در حد حرف و شعار بوده است. وقتی مردم می‌بینند که اهالی کتاب جایگاهی در اجتماع ما ندارند چرا باید بیایند کتاب بخرند یا حتی در فضای مجازی وقت و حجم اینترنت خودشان را برای خواندن آن بگذارند؟!»
حسینی ادامه می‌دهد: «باوجود وضعیت بد کتاب در کشور که یک مشکل ریشه‌ای و عمیق است، نمی‌توانیم برخی مشکلات فضای مجازی در این حوزه را هم نادیده بگیریم. تاکنون بارها اتفاق افتاده که کتاب‌های من در سایت‌های مختلف بارگذاری شده، آن هم بدون اینکه من از آن اطلاع داشته باشم. اینکه بعضی سایت‌ها بدون اجازه اقدام به بارگذاری آثار نویسندگان مختلف می‌کنند بخشی از این ماجراست. جالب‌تر اینکه آنها حتی حق اظهارنظر هم به من نویسنده نمی‌دهند! در انتهای صفحات این سایت‌ها بخشی وجود دارد که این امکان را به مردم می‌دهد تا نظرات خود را منعکس کنند، اما این بخش برای منِ نویسنده که صاحب کتاب هستم، مسدود شده است. بارها در این مورد از مالکان و گردانندگان سایت‌ها شکایت کرده‌ام، اما توجهی به این موضوع نشده است.»
نویسنده«آبی‌تر از گناه» می‌گوید مدیران فرهنگی باید در ابتدا بابت آسیب‌هایی که به جامعه وارد کرده‌اند از مردم عذرخواهی کنند و بعد به فکر اصلاح امور باشند؛ «تاکنون هیچ نهادی برای فرهنگسازی درخصوص استفاده از فضای مجازی پا پیش نگذاشته و اقدامی نکرده است. شاید به همین دلیل است که وقتی فردی کتابی را به‌صورت رایگان دانلود می‌کند، تصورش بر این است که دارد‌کاری درست و فرهنگی انجام می‌دهد، درحالی‌که نمی‌داند این کار به نوعی سرقت محسوب می‌شود و از دیوار نویسنده بالا رفتن است. ما هنوز نتوانسته‌ایم مردم را متوجه این موضوع کنیم که کتاب یک کالای باارزش و فرهنگی است و باید بهای آن پرداخته شود.»
هنوز اولویت با کتاب‌های کاغذی است
«فضای مجازی آثار مثبت زیادی در حوزه کتاب و کتابخوانی داشته است. این تأثیر آنقدر خوب بوده است که اگر ایرادی هم وجود داشته باشد به چشم نمی‌آید.» بهنام ناصح، نویسنده با این شروع و مقدمه کوتاه به همشهری می‌گوید:«فضای مجازی شاید به ظاهر و به‌طور مستقیم تأثیر چندانی بر حوزه‌های مختلف نداشته باشد، اما در حوزه کتاب و کتابخوانی نتایج مثبتی به همراه داشته است. این فضا به نوعی عدالت را برقرار کرده و باعث شده تا همه بتوانند آثار خود را به‌راحتی تبلیغ کرده و در اختیار دیگران قرار دهند. به‌عنوان مثال اگر من نویسنده تا دیروز رسانه‌ای برای تبلیغات و معرفی آثارم نداشتم، امروز با فراهم بودن بستری به نام فضای مجازی شرایطی برایم مهیا شده است که بتوانم هم خودم و هم آثارم را به مخاطبان و کتاب‌دوستان معرفی کنم.»
ناصح معتقد است مخاطبان حرفه‌ای این حوزه هنوز کتاب‌های کاغذی را بر نسخه‌های مجازی ترجیح می‌دهند؛«بسیاری از افراد هستندکه علاقه‌مند به دانلودهای رایگان هستند و به نوعی به این کار اعتیاد پیدا کرده‌اند، اما هنوز کتابخوان‌های حرفه‌ای کتاب‌های کاغذی را بر نسخه‌های دیجیتال فضای مجازی ترجیح می‌دهند. چون خواندن کتاب‌های کاغذی و ورق زدن برگه‌های آن لذتی دارد که در نسخه دیجیتال نمی‌توان آن را تجربه کرد. از سوی دیگر سرعت کم اینترنت در ایران هم باعث می‌شود تا مخاطبان چندان سراغ دانلود کتاب نروند. همچنین بسیاری از کتاب‌های الکترونیک به‌راحتی در دسترس مردم نیست و اغلب افراد هم حوصله گوش دادن به کتاب‌های صوتی را ندارند. بنابراین هنوز کتاب کاغذی جایگاه خود را میان مخاطبان حفظ کرده است.»
نویسنده رمان «ایران‌دخت» می‌گوید مشکلات موجود در حوزه کتاب را باید جای دیگر جست‌‌وجو کرد؛ «اینکه بگوییم فضای مجازی به حوزه کتاب و کتابخوانی آسیب وارد می‌کند کاملاً نادرست است. اگر این فضا تأثیر منفی هم داشته باشد آنقدر ناچیز است که به چشم نمی‌آید. صدمه و آسیب اصلی به حوزه کتاب را آن کسانی وارد می‌کنند که اقدام به کتاب‌سازی کرده یا کتاب‌ها را به‌صورت غیرقانونی کپی می‌کنند و با قیمت‌های نازل می‌فروشند. البته نمی‌گویم فضای مجازی خالی از ایراد است. عده‌ای در این فضا اقدام به بارگذاری آثار نویسندگان مختلف می‌کنند بدون اینکه خود نویسنده از این موضوع خبر داشته باشد. این کار بسیار ناپسند است و باید جلو اقداماتی از این دست به‌صورت قانونی گرفته شود.»
در همینه زمینه :
