دیدار با مجموعه‌داری که کامل‌ترین مجموعه بلیت‌های اتوبوس را دارد
آقای بلیت
بهنام سلطانی
برخی مجموعه‌ها شاید ارزش مادی چندانی نداشته باشند اما با گذشت زمان آرام‌آرام به میراث فرهنگی و بخشی از هویت پایتخت بدل‌شده‌اند و حیف است که در کنج خانه مجموعه‌دارها خاک بخورند. بهرام مولایی صاحب یکی از همین مجموعه‌هایی است که چنددهه از نگاه عموم پنهان مانده اما مجموعه پر‌و‌پیمان بلیت‌های کاغذی او که هر کدام سیر تحول وسایل نقلیه در پایتخت را تصویر می‌کنند با هویت این شهر عجین است. از سکه بلیت‌های دوران قاجار گرفته تا بلیت‌های یک‌ریالی و دو‌ریالی که جزو نسل اول بلیت‌های اتوبوس‌های مسافربری در تهران است در این مجموعه جا خوش کرده‌اند و روایت ماجرای ظاهر شدن وسیله یا به‌عبارتی پدیده‌ای به نام اتوبوس در خیابان‌های تهران را آسان‌تر می‌کند.
نیم‌قرن با اتوبوس
بهرام مولایی متولد 1318در هادی‌شهر از توابع شهرستان جلفا است که در روزگار قدیم نام «علمدار» را یدک می‌کشید. او از نسل آدم‌هایی است که کارهای عجیب و ماندگار زیاد انجام داده‌اند و لابد نمونه‌ای از آنها را در اطراف خود و در قامت یک پدربزرگ خوش‌سخن و مهربان سراغ دارید. بهرام مولایی از سال 1334ساکن تهران می‌شود و در شرکت مخابرات کارش را شروع می‌کند اما در کنار همه روزمرگی‌ها برای جمع‌کردن بلیت اتوبوس به صرافت می‌افتد. از سال 1342به‌طور مداوم و بدون خطا همه سری‌های بلیت شرکت واحد را جمع کرده و بعدها کسری مجموعه‌اش را از دیگر مجموعه‌دارها می‌خرد. مجموعه او فقط منحصر به بلیت شرکت واحد نیست. زیر پنجره رو به آفتاب، چیزهای دیگری مثل بلیت اعانه ملی، کارت پستال‌های تهران قدیم و حتی بلیت اتوبوسرانی شهرستان‌ها چیده شده‌اند اما جذاب‌تر از همه آنها برای ما قطعه کاغذهای رنگی و بهاداری است که توی آلبوم‌ها با نظم و سلیقه خاصی آرام گرفته‌اند و قسمتی از گنج خانوادگی مجموعه‌دار تهرانی است؛ قطعه کاغذهایی که روزگاری به قیمت سفر از یک گوشه تهران به جای دیگری بوده است و رنگ و بوی خاطره دارند. بهرام مولایی مجموعه‌دار بااحساس و خوش‌ذوقی است و برای گردآوری مجموعه بلیت‌های اتوبوس بیش از 50سال وقت گذاشته است. 50سال یعنی نیم‌قرن و طولی نمی‌کشد که تاریخ اتوبوسرانی در پایتخت و حتی اتوبوسرانی در شهرهای دیگر پیش‌رویمان قرار‌می‌گیرد.
از سکه تا کاغذ
تاریخ بشر نشان می‌دهد که انسان قلم را زودتر از کاغذ ساخته است و این تقدم در تاریخ اتوبوسرانی تهران هم به وضوح دیده می‌شود. بهرام مولایی چند قطعه «سکه بلیت» قدیمی را که شاید به دوره جنگ جهانی دوم مربوط باشد نشان می‌دهد و می‌گوید:« این سکه‌ها به روزهایی تعلق دارد که هنوز شرکت واحد تاسیس نشده بود. در تهران چند شرکت اتوبوسرانی بود که هر کدام قلمرو خود را داشتند و سکه‌های مخصوص خودشان را ضرب می‌کردند. این سکه‌ها را به مسافران می‌فروختند و بعد مسافر می‌رفت داخل اتوبوس و آن را به شاگرد راننده تحویل می‌داد.سکه‌ها در نهایت داخل قلک بزرگی می‌افتادند و دوباره برمی‌گشتند به بلیت فروشی‌ها». سکه بلیت‌های قدیمی کف دست بهرام مولایی نشسته‌اند و برق کمرنگی می‌زنند. او این سکه‌ها را از مجموعه‌دارهای دیگر خریده اما اصل مطلب توی آلبوم‌های مشکی رنگ کوچک است؛ آلبوم‌هایی که ورق زدن آنها، مرور تاریخ ورود اتوبوس به خیابان‌های پایتخت است. از مجموعه‌دار تهرانی می‌پرسیم که از چه زمانی به فکر جمع‌آوری بلیت‌های اتوبوس افتاده و او هم به سرعت، روزهای سپری شده را در ذهن مرور می‌کند و می‌گوید:« از سال 1341شروع به جمع‌آوری بلیت کردم. البته جرقه این ماجرا قبل از آن در ذهنم زده شد. یک دوستی داشتیم که از تبریز آمده بود خانه ما و 2تا بلیت اتوبوس خریده بود که با هم فرق داشت؛ یکی آبی و یکی سبز. از همان موقع این بلیت‌ها نظرم را جلب کرد و بعد به فکر جمع‌آوری بلیت افتادم».
کلکسیون کامل می‌شود
آرام‌آرام به دهه 1360می‌رسیم و بلیت‌های رنگی که در 4رنگ چاپ شده‌اند و نقش و نگار تازه‌ای پیدا کرده‌اند. سری بلیت‌ها هم از حروف الفبا تغییر کرده و با نام گل‌ها مثل «سری لاله» نامگذاری شده‌اند. بعد هم نوبت به بلیت‌های بلوکی می‌رسد که یک تصویر روی یک ردیف نقش بسته است. در آلبوم تمیز و مرتب بهرام مولایی حتی بلیت‌های مخصوص کارمندان دولت که غیرقابل‌فروش بوده هم دیده می‌شود. لا‌به‌لای بلیت‌های متنوع اتوبوسرانی تهران گاهی بلیت‌های متفاوتی از اتوبوسرانی ورامین گرفته تا شهرهای بزرگ دیگر مثل تبریز و اصفهان و اهواز خودنمایی می‌کند. روی یکی از بلیت‌ها نوشته« اتوبوس شهرک» که بهرام مولایی می‌گوید برای خرید آن تا ورامین رفته و این سفر 15تومان برایش هزینه داشته است. با دیدن این مجموعه کامل این سؤال در ذهنمان شکل می‌گیرد که آیا بلیتی هست که او نداشته باشد؟ مجموعه‌دار تهرانی برای این سؤال پاسخ آماده‌ای دارد؛«2تا بلیت کم داشتم که البته آنها را هم پیدا کردم. این مجموعه کامل‌ترین مجموعه بلیت شرکت واحد در تمام ایران است.»
مجموعه‌دار آدم معمولی نیست
بهرام مولایی طی سال‌های طولانی که در شرکت مخابرات ایران خدمت می‌کرده، کارت مخصوص استفاده از اتوبوس را داشته و آن را به یادگار نگه‌داشته اما هرگز از خرید بلیت اتوبوس در زمان‌های مختلف و تکمیل مجموعه‌اش غافل نبوده است. او حتی آگهی‌های استخدام شرکت واحد در روزنامه‌های کثیرالانتشار قدیم را هم بریده و در مجموعه‌اش جا داده است؛ «این کار ذوق و سلیقه زیادی می‌خواهد و البته توجه به چیزهایی که برای مردم، عادی و معمولی است. من سعی کردم به چیزهای روزمره توجه ویژه‌ای داشته باشم.گاهی اوقات وقتی از کنار یک گل رد می‌شوم چند دقیقه‌ای می‌ایستم و این مخلوق زیبای خدا را تماشا می‌کنم. لازم است بگویم نگهداری از این مجموعه هم زحمت بسیاری دارد. خوشبختانه پسرم در این زمینه به من کمک می‌کند و مجموعه‌ای هم برای خودش سر و شکل داده که شامل بلیت‌های کمیاب اتوبوس است.»
سفر به شمیران با دو ریال
بلیت اتوبوس‌های تهران در روزگار قدیم با هم تفاوت‌هایی داشتند. بهرام مولایی نخستین بلیت‌هایی را که به قصد سر و شکل دادن کلکسیونش جمع کرده، یادگار روزهای جوانی می‌داند؛ «فکر می‌کنم نخستین بلیتی که خریدم برای اتوبوس‌های جاده قدیم شمیران بود. همان اتوبوس‌هایی که از خیابان بهار می‌رفتند تا میدان قدس امروزی.» بلیت‌های قدیمی با قیمت‌های باورنکردنی مثل 2ریال، 3ریال و 5ریالی جلوی چشم ما راه می‌روند و مجموعه‌دار تهرانی با اشاره به آنها می‌گوید:«این بلیت‌های 3ریالی برای خط میدان انقلاب تا کاروانسرای سنگی یا همان سه‌راه کرج بود که این روزها به شهر قدس مشهور است. بلیت‌های 5ریالی هم آرام‌آرام جایشان را به بلیت‌های 10ریالی دادند و همینطور که روزگار به دهه‌های 50و 60رسید بهای بلیت‌های اتوبوس بیشتر شد». یکی از بلیت‌های عجیب هم مربوط به اتوبوس‌های دوطبقه قدیمی است که راننده آن را با دستگاه مخصوصی در داخل کابین صادر می‌کرد؛ بلیت‌های عمودی و رنگ‌و‌رو رفته‌ای که ظاهرا نمونه‌اش در هیچ مجموعه دیگری پیدا نمی‌شود. بین بلیت‌های اتوبوس، بلیت‌های مینی‌بوس‌های قدیمی هم دیده می‌شود. روی یکی از بلیت‌ها که نقش و نگار سبز و قرمزی دارد، درشت نوشته«دلیجان».بهرام مولایی به این بلیت‌ها که می‌رسد سرذوق می‌آید؛ «این بلیت برای مینی‌بوس‌های قشنگی بود که از میدان امام حسین(ع) فعلی تا میدان انقلاب امروزی می‌رفتند. اوایل قیمت آنها 10ریال بود و بعدا شد 20ریال. نگاه کنید روی بلیت نوشته مخصوص دلیجان.»
