تالاب
خشکیدگی هامون با تلاش افغانستان
زهرا رفیعی- خبرنگار
طبق توافقنامه ایران با افغانستان که حدود نیم‌قرن پیش امضا شد، حقابه ایران از رودخانه هیرمند 820میلیون مترمکعب است که باید از «جریان پایه» رودخانه تامین شود. این توافقنامه در آن زمان که شرایط اقلیمی به نسبت مطلوب بود، می‌توانست پس از شرب و کشاورزی، دریاچه‌های هامون را نیز برای ادامه حیات پر کند، اما با گذر زمان و ایجاد تغییرات پایدار اقلیمی و گرم‌شدن منطقه، تنها چیزی که پر شد چشم ساکنان حاشیه تالاب‌ها در 2کشور ایران و افغانستان از گردوغبار بستر هامون بود.
در سال‌های بعد از استقرار دولت نسبتا پایدار در افغانستان، آنچه نصیب ایران از حقابه رود هیرمند شد، حاصل سیلاب‌های بهاری بود که در برخی سال‌ها اساسا همان نیز تامین نمی‌شد. اخیرا اما افغانستان در ولایت نیمروز سد کمالخان را با ظرفیت 50میلیون مترمکعب روی رودخانه هیرمند راه‌اندازی و بهره‌برداری از این سد را آغاز کرد. احداث سد کمالخان توسط افغانستان بر رودخانه هیرمند حالا موجب بروز نگرانی‌های زیست‌محیطی برای ایران شده است.
سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امورخارجه کشورمان اما پیش‌تر گفته بود، رئیس‌جمهور افغانستان از برنامه معامله نفت در برابر آب استقبال کرده و گفته است که افغانستانی‌ها نیز بر اهمیت حفظ تالاب هامون واقف هستند و بر آن تأکید دارند.
آب تالاب‌های هامون از 2 رود هیرمند و فراخ‌رود در حوضه آبریز کشور افغانستان تامین می‌شود. رود هیرمند پس از ورود به ایران برای تامین آب شرب و کشاورزی چاه‌نیمه‌ها را پرمی‌کند و اگر سرریزی داشته باشد، از 2 مسیر به هامون‌پوزک و هامون‌صابوری می‌رسد. وحید پورمردان، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان سیستان و بلوچستان با اشاره به بهره‌برداری مناسب از آبی که طی 2سال اخیر در اثر بارندگی نصیب ایران شده است، می‌گوید: با آبگیری متمرکز در این سال‌ها برای کنترل گردوغبار، حذف جالیزکاری در منطقه و کنترل آتش‌سوزی‌ها توانسته‌ایم پوشش گیاهی منطقه را در این دو سال 4برابر و روزهای آلوده به گردوغبار را بسیار کم کنیم.
مذاکرات سیاسی ایران بر سر تامین حقابه هامون با افغانستان در تمام سال‌های گذشته به کندی پیش رفته است و وحید پورمردان درباره این مذاکرات به همشهری می‌گوید: کشور افغانستان می‌خواهد از امکانات و منابع ایران به بهترین نحو بهره‌برداری کند و به‌نظر من این لزوما اتفاق بدی نیست. اگر ما می‌توانستیم 10سال پیش به این کشور خط لوله گاز بدهیم، امروز زیرساخت‌های آنجا وابسته به ایران بود و شکل مذاکرات تغییر می‌کرد. با وجود اینکه در توسعه زیرساخت در افغانستان تعلل کرده‌ایم، اما همچنان می‌توانیم از زیرساخت‌های تکنولوژی در کشور در تولید انرژی پاک در منطقه و توسعه بازارهای مرزی برای تبادل مالی بیشتر استفاده کنیم. ما می‌توانیم در چارچوب منافع ملی، چالش موجود را به فرصت تبدیل کنیم.
براساس توافق سال1351 بین ایران و افغانستان، باید 26مترمکعب آب در هر ثانیه به ایران سرازیر شود، این قرارداد زمانی بسته شده که اساسا در دنیا رویکرد زیست‌محیطی به حقابه‌ها چندان رواج نداشته است. هم‌اکنون هم آبی که وارد ایران می‌شود در چاه‌نیمه‌ها ذخیره شده و فقط 60میلیون مترمکعب آن درصورت تامین حقابه شرب و کشاورزی به این تالاب‌ها سرازیر می‌شود. به‌گفته مدیرکل محیط‌زیست استان سیستان و بلوچستان، هنوز تامین حقابه زیست‌محیطی با وجود تأکید اسناد بالادستی در اولویت نیست و در این اقلیم خشک و شکننده سالانه 400میلیون مترمکعب صرف کشاورزی می‌شود. با 60میلیون مترمکعب در سال، محیط‌زیست نمی‌تواند گردوغبار را در منطقه کنترل کند. درحالی‌که حق تنفس شهروندان مهم‌تر از حتی تامین آب برای شرب و کشاورزی است و باید الگوهای کشاورزی این منطقه به نفع محیط‌زیست تغییر کند.
وحید پورمردان ورود سازمان‌های بین‌المللی مانند دفتر توسعه و عمران سازمان ملل متحد (UNDP) در توسعه معیشت جایگزین ساکنان حاشیه هامون با سرمایه‌گذاری 11میلیون دلار را ناشی از اهمیت حفظ تالاب‌های هامون می‌داند و می‌افزاید: یونسکو نیز این تالاب را ذخیره‌گاه زیست‌کره اعلام کرده و این بدان معناست که حفظ هامون و تامین حقابه ایران می‌تواند علاوه بر سطح 2کشور، در سطح بین‌الملل نیز دنبال شود. چون از‌بین‌رفتن هامون می‌تواند تاریخ منطقه را نیز منقرض کند. او در مورد شرایط فعلی هامون می‌گوید: مردم به‌دلیل کمک رسانه‌ها در توضیح شرایط امسال به کمک محیط‌زیست آمدند. در نتیجه توانستیم با لایروبی، نهال‌کاری، اعمال قرق، حذف جالیزکاری و... آب را تا دی‌ماه در هامون نگاه داریم. هم‌اکنون نیز آب در بستر تالاب نیست ولی خاک مرطوب است. اما از آنجا که ورودی آب نداریم، در ماه‌های پیش‌رو، نمی‌توان آینده خوبی برای تالاب هامون متصور بود و در این شرایط احتمال بروز گردوغبار دور از انتظار نیست.
خاک خشکیدگی هامون به چشم افغان‌ها می‌رود با احداث سد‌کمال‌خان، مدیریت ناعادلانه منابع آبی در افغانستان می‌تواند منافع ایران را نیز به خطر اندازد.
علی‌محمد طهماسبی، رئیس ستاد ملی مبارزه با گردوغبار نیز در گفت‌وگو با همشهری درخصوص تأثیر احداث سد کمالخان افغانستان بر خشکیدگی هامون، می‌گوید: رودخانه هیرمند یک حوضه سیلابی و وسعت حوضه آبخیر بالادست آن نیز زیاد است. بنابراین آبی که پشت سد کمالخان افغانستان جمع شود، به نسبت آبی که در این حوضه تولید می‌شود، بسیار کمتر است. ولی نگرانی ستاد ملی مقابله با گردوغبار آن است که به لحاظ کارشناسی، انحراف آب به داخل کشور و توسعه و بارگذاری در پایین سد کمالخان قبل از ورود آب به منطقه مشترک است. در این منطقه هیچ‌کدام از کشورها نمی‌توانند در حاشیه و بستر، اقدامی جهت تغییر شیب مسیر عبور آب ازجمله لایروبی و ایجاد سازه انجام دهند، ولی رودخانه هیرمند در کشور افغانستان است و مشاهدات نشان می‌دهد که این کشور قبل از اینکه آبی به منطقه مشترک برسد، با احداث کانال به‌دنبال انتقال آب به درون افغانستان است. البته افغانستان در مورد تامین 820میلیون مترمکعب حقابه هامون بحثی ندارد، ولی آنها برخی اوقات این آب را به‌صورت سیلاب محاسبه می‌کنند که همین موضوع محل اختلاف کارشناسی است.
علی‌محمد طهماسبی معتقد است: از آنجا که تالاب‌های هامون جزو ذخیره‌گاه زیست‌کره است، علاوه بر 820میلیون مترمکعب باید آب بیشتری به این تالاب سرازیر شود. چرا‌که این حجم از آب کفاف مدیریت زیست بومی تالاب‌های سه‌گانه هامون را نمی‌دهد. ضمن اینکه پدیده گردوغبار ناشی از خشکیدگی هامون به چشم افغانستانی‌ها نیز خواهد رفت.
