موانع سنتی تجارت برنج در بورس

 اشکان جهان‌آرای- خبرنگار

گشایش نماد معاملاتی گواهی سپرده کالایی برنج طارم مازندران در بورس کالا از 14فروردین که از آن به‌عنوان یک گام مهم در رونق اقتصاد کشاورزی و شفاف‌سازی بازار برنج کشور یاد می‌شود، از نگاه برخی کارشناسان دروازه ورود برنج مازندران به دنیای نوین بازرگانی است. اما به عقیده برخی فعالان و کارشناسان، موفقیت طرح، مستلزم پیش‌نیازهایی است.

نوسان‌های قیمت برنج در بازار، مافیای واردات برنج، مخلوط کردن برنج‌های کم‌کیفیت با محصول پرکیفیت، اثرگذاری بالای واسطه‌ها بر قیمت‌گذاری برنج و درنهایت هم زیان کشاورز و مصرف‌کننده از چالش‌های مهم بازار برنج در یکی‌دو دهه اخیر است؛ چالش‌هایی که موجب شده‌اند نه کشاورز از فروش محصول و نه مصرف‌کننده از قیمت برنج داخلی راضی باشد. اما حالا با باز شدن پای برنج مازندران به بورس کالا، گفته می‌شود این مشکلات حل خواهند شد و مکانیسم بازار سرمایه به مرور تمام چالش‌ها را رفع می‌کند. پایانه تجارت بین‌المللی برنج آمل به‌عنوان مرکز اصلی جمع‌‌آوری برنج کشاورزان در این طرح معرفی شده و به‌گفته مدیرعامل این مرکز، قرار است از همین هفته به‌صورت ویدئوکنفرانسی با حضور مسئولان ملی استانی، فرایند عرضه گواهی سپرده برنج طارم مازندران آغاز شود.

برنج برخط
مدیرعامل پایانه تجارت بین‌المللی برنج آمل آغاز معاملات برخط برنج در بورس کالای ایران را وارد شدن این محصول استراتژیک به دنیای نوین تجارت و گام مهمی برای تبدیل مرکز به بازار اصلی برنج خاورمیانه می‌داند. سیداسماعیل یزدان‌پناه، با بیان اینکه بورسی شدن برنج مازندران، محدودیت‌های بازار فیزیکی مانند انبارش، سلامت، بازگشت پول و بسیاری از مشکلات دیگر را حذف می‌کند به همشهری می‌گوید: «این موضوع افزایش انگیزه کشاورزان برای گسترش فعالیت در عرصه کشاورزی را هم به‌دنبال دارد. ضمن اینکه مصرف‌کننده می‌تواند محصولی تضمین شده را ۲۰ تا ۲۵درصد پایین‌تر نسبت به بازار در سایر استان‌ها خریداری کند.»
با اجرای این طرح کشاورزان می‌توانند محصول خود را با کیفیت تعیین شده از سوی مرکز تجارت بین‌المللی برنج از مقدار 20کیلوگرم به بالا وارد بورس کالا کنند و مصرف‌کنندگان نیز می‌توانند با خرید گواهی سپرده حداقل 100کیلوگرم برنج، محصولی تضمین‌شده را 20 تا 25درصد کمتر از قیمت برنج طارم مازندران در سایر استان‌ها خریداری کنند. اما برخی فعالان بازار برنج مازندران که نزدیک به نیمی از برنج کشور را تأمین می‌کند، معتقدند این سازوکار با وجود فوایدی که دارد هم‌اکنون نمی‌تواند کارآمد باشد و باید پیش‌نیازهایی را برای آن فراهم کرد.

چالش تعریف کیفیت
رئیس اتحادیه شالی‌کوبی‌داران مازندران بر این باور است که به این سادگی‌ها نمی‌توان برنج را به بورس کالا رساند، زیرا هنوز استانداردی برای این محصول در کشور تعریف نشده است. سیدتقی جعفریان به همشهری می‌گوید: «بعید می‌دانم این کار به‌معنای واقعی عملی شود. برنج پس از گندم مهم‌ترین محصول غذایی مردم است، اما چه‌کسی روی فرایند تولید این محصول نظارت دارد؟ همین حالا در بازار، برنج وارداتی یا پرمحصول با برنج‌ باکیفیت شمال مخلوط و به مشتری عرضه می‌شود. این یعنی در مقدمات اولیه نظارت بر بازار برنج ضعف داریم و طبیعی است چنین گام مهمی را نمی‌توان در این شرایط درست برداشت.» وی اشاره‌ای به برخی طرح‌های مرتبط با رونق اقتصاد برنج طی سال‌های اخیر نیز می‌کند و می‌افزاید: «قرار بود طرح‌هایی اجرا شود که ضایعات برنج را در مزرعه و کارخانه کم کند. قرار بود دستگاه‌های شالی‌کوبی نوسازی و تولید ما استاندارد شود. کدام‌شان اتفاق افتاد؟ عرضه برنج در بورس زمانی به درستی اتفاق می‌افتد که همه بخش‌های تولید استاندارد شوند و نظارت درستی نیز بر آن وجود داشته باشد.»

گرایش به بازار فیزیکی
علاوه بر نکاتی که جعفریان به آن اشاره می‌کند، مسائل دیگری هم وجود دارد. نکاتی مانند گرایش مصرف‌کنندگان به خرید مستقیم و جزئی محصول از بازار، میل کشاورز به دریافت پول نقد به جای گواهی، حواله یا چک و گستردگی بازار سنتی برنج در جامعه که رئیس انجمن برنج‌فروشان مازندران به آن اشاره می‌کند. عباس پورباقری با بیان اینکه اجرای این طرح احتمالا تأثیر خاصی بر بهتر شدن بازار برنج نخواهد داشت به همشهری می‌گوید: «در درجه نخست به‌عنوان رئیس اتحادیه برنج‌فروشان اطلاعی از اجرای این طرح و ورود برنج طارم مازندران به بورس کالا نداشتم. همین نکته یعنی برای چنین تصمیمی مشورتی از فعالان بازار برنج گرفته نشد.»
وی می‌افزاید: «از سوی دیگر هم بازار کنونی ما گرایشی به فروش و خرید سپرده‌ای در بورس کالا ندارد. کشاورز، سنتی کار می‌کند و پول نقد می‌خواهد. حتی چک هم از ما قبول نمی‌کند. خریدار هم حاضر نیست محصولی که ندیده و از کیفیتش خبر ندارد را بخرد. به همین دلیل معتقدم این طرح نمی‌تواند در شرایط کنونی به سرانجام برسد.»

تضمین فروش محصول
با این حال موافقان اجرای طرح نظرشان بسیار مثبت است. در طرح صدور گواهی سپرده برنج طارم مازندران از بورس کالا، کشاورز می‌تواند محصول را با مشخصات درنظر گرفته شده به انبار کالا در مرکز تجارت بین‌المللی برنج آمل تحویل دهد یا با ارائه تضمین‌های درنظر گرفته شده پیش از کشت، مبلغ مشخص را دریافت کند. کارشناسان معتقدند در این روش دغدغه مهم برنج‌کاران برای فروش محصول از بین خواهد رفت. علی جعفری، مدیر بورس منطقه‌ای مازندران بر این باور است که این شیوه به کمک کشاورز می‌آید تا درصورت ارائه تضمین‌های درنظر گرفته شده، پیش از تولید هم بتواند به پول خود برسد. وی می‌افزاید: «با این شیوه مکانیسم بازار قیمت‌گذاری محصول را انجام می‌دهد و کشف قیمت صورت می‌گیرد. این فرایندی است که سال‌ها برای تحقق آن پیگیری شد تا اکنون به نتیجه رسید و قطعا آینده اقتصاد کشاورزی به همین شیوه وابسته است. البته درصورتی که رسانه‌ها و دستگاه‌های مرتبط به اجرای این طرح کمک کنند و کشاورزان و انجمن‌های مرتبط با برنج نیز برای ورود به این عرصه آموزش ببینند و تشویق شوند.»

پیش‌نیازهای بورسی شدن برنج
نگاه‌های موافق و تا حدودی مخالف یا به‌عبارتی منتقد، نشان می‌دهند طرح عرضه برنج طارم مازندران در بورس کالا بدون درنظر گرفتن برخی پیش‌نیازها نمی‌تواند موفق عمل کند. این موضوع را یکی از موافقان اجرای این طرح نیز تأیید می‌کند.
پژوهشگر اقتصاد کشاورزی و استادیار دانشکده فنی و مهندسی و کشاورزی دانشگاه پیام نور بر این باور است که وارد شدن برنج مازندران به بورس می‌تواند چالش‌های ناشی از غیرشفاف بودن بازار برنج را درصورتی که به چند نکته اساسی توجه شود، رفع کند. بابک مؤمنی به همشهری می‌گوید: «نفس ورود کالایی مانند برنج به مجموعه منسجم و شفافی مانند بورس، مثبت است. چون طی سال‌های اخیر با اینکه سیستم‌های تولید مزرعه‌ای ما رشد خوبی در روزآمدی داشت، در عرصه بازار و عرضه برنج رشد و پیشرفتی دیده نشد. به همین دلیل اختیار بازار برنج در قبضه بازارهای سنتی است و بازار سرمایه نقش چندانی در کنترل بازار کشاورزی ندارد. این روند موجب شده اقتصاد کشاورزی نسبت به اقتصاد سایر بخش‌های صنعتی ضعیف‌تر دیده شود.»
وی یکی دیگر از مزیت‌های ورود برنج به بورس را تعریف و تعیین استانداردی برای این محصول بیان می‌کند و می‌افزاید: «تحقق اهداف این طرح شروطی دارد که باید جدی گرفته شوند؛ یکی از مهم‌ترین آنها کنار کشیدن دولت از بازار سرمایه است. تا زمانی که نگاه دستوری دولت به بورس وجود داشته باشد، بازار سرمایه نمی‌تواند اثرگذاری لازم را داشته باشد. در کنار این نکته نیز بیمه کشاورزی و همچنین بورسی شدن نهاده‌های کشاورزی باید جدی گرفته شود در غیر این ‌صورت این طرح نمی‌تواند اثرگذاری مورد انتظار را داشته باشد.»
شرایط نابسامان بازار بورس ایران در ماه‌های اخیر، نوسان‌های قیمت در بازار و کاهش انگیزه کشاورزان به فعالیت در سال‌های اخیر به دلایل مختلفی همگی می‌توانند موانع پیش روی استقبال از طرح بورسی شدن برنج مازندران از سوی فعالان بازار برنج، کشاورزان و مصرف‌کنندگان باشند و در چنین شرایطی اگر الزامات اجرای درست طرح گواهی صدور سپرده برای برنج مازندران به درستی اجرا نشود، این طرح نیز مانند بسیاری از طرح‌های حمایتی ازجمله خرید تضمینی برنج توسط دولت مورد استقبال قرار نمی‌گیرد.

برنج گیلان هم می تواند به بورس بیاید
نماد معاملاتی گشوده شده در بورس کالا برای برنج شمال با نام برنج سفید طارم انبار شرکت توسعه تجارت برنج مازندران  ثبت شده است. اما کشاورزان همه مناطق شمالی ازجمله گیلان نیز درصورت رعایت استانداردهای مدنظر انبار، امکان عرضه برنج خود به بورس کالا را از طریق این انبار دارند. البته گیلانی‌ها سال97 پای برنج هاشمی را به‌صورت جزئی و در قالب محصولات کشاورزی به بورس باز کردند. اما نماد کنونی، یک نماد معاملاتی مستقل است که با توجه به قرار داشتن انبار مدنظر بورس کالا در مازندران، در ساختاری رسمی با نام برنج طارم انبار مرکز تجارت مازندران عرضه می‌شود.