گام اول برای احیای برجام

 امیر محمد حسینی- خبرنگار

دوباره سرنوشت برجام به وین گره خورده است. ایران با اعضای توافق هسته‌ای امروز درباره بازگشت به مسیر دیپلماسی و احیای برجام مذاکره می‌کند. هرچند سخنگوی وزارت خارجه اصرار دارد که نشست وین هیچ تفاوتی با دیگر نشست‌های کمیسیون‌ مشترک برجام ندارد، اما امروز نمایندگان آمریکا هم در اتریش حضور دارند و با طرف‌های دیگر برجام به جز ایران گفت‌وگو می‌‌کنند. این موضوع را هم ایران تأیید کرده و هم طرف آمریکایی. رسانه‌های آمریکایی به نقل از مقامات وزارت خارجه این کشور نوشتند که در نشست وین بحث بر سر چگونگی گام‌های بازگشت به توافق هسته‌ای است. این موضوع را سخنگوی وزارت خارجه ایران هم تأیید کرده و گفته که دستور جلسه کمیسیون مشترک برجام در وین «رفع تحریم‌های ظالمانه آمریکا علیه ایران و چگونگی اجرای تعهدات طرف‌های مقابل است.» اما سؤالات و ابهامات مذاکره امروز درست از همین نقطه آغاز می‌شود؛ چگونگی احیای برجام و اجرای تعهدات از سوی ایران و آمریکا. پیش از نشست وین، معاون سخنگوی وزارت خارجه آمریکا هم در نشستی خبری اعلام کرد که فعلا لغو هیچ تحریمی پ‍یش‌بینی نشده و در نشست سه‌شنبه فقط «گام‌های تسهیل تحریم‌ها مورد بررسی قرار خواهد گرفت.» درحالی‌که مقامات وزارت خارجه بارها تأکید کردند که ایران هیچ طرحی برای بازگشت «گام‌به‌گام» ندارد و چنین پیشنهادهایی را هم نمی‌پذیرد.

 آمریکا: غیرمستقیم مذاکره می‌کنیم
نماینده آمریکا در امور ایران قبل از اینکه عازم اتریش شود، در مصاحبه‌ای درباره هدف حضور در این نشست، گفت: «هدف آمریکا از حضور در نشست وین اتریش این است که آمریکا چه گام‌هایی می‌تواند برای بازگشت به پایبندی به توافق هسته‌ای اتخاذ کند و همچنین ایران چه گام‌هایی باید برای بازگشت به پایبندی به برجام بردارد.» مالی در ادامه مدعی شد که آمریکا سال‌ها‌ست که چنین تعامل «غیرمستقیمی» با ایران داشته است. البته عباس عراقچی، معاون وزیرخارجه در آخرین اظهارنظر قبل از نشست وین تأکید کرد که ایران هیچ مذاکره مستقیم و غیرمستقیمی با آمریکا نخواهد داشت. رابرت مالی، مذاکره‌کننده ارشد آمریکا در وین اما گفت که اگر ایران به تعهدات خود در برجام بازگردد، ۵۰۰ تحریمی را که در دوران ترامپ علیه ایران اعمال شده، لغو خواهد شد. مالی در مصاحبه با شبکه پی‌بی‌اس گفت که ایران ۱۰‌برابر‌ اورانیوم غنی‌سازی‌‌شده در مقایسه با سال2017 و زمانی که در برجام بوده، دارد اما همزمان تأکید کرد که «واشنگتن می‌داند برای بازگشت به برجام باید تحریم‌هایی که اعمال‌شده را لغو کند.» به‌گفته مالی، آمریکا از طریق «شرکای اروپایی»‌ خود به‌دنبال پیدا‌کردن گام‌هایی برای بازگشت ایران و آمریکا به برجام است و نشست وین نخستین گام در این مسیر خواهد بود. براساس گزارش پایگاه خبری هیل، جلینا پورتر، معاون سخنگوی وزارت خارجه آمریکا هم در این‌باره گفت: «ما قصد داریم درباره گام‌های هسته‌ای که ایران می‌بایست به‌منظور بازگشت به سازگاری با برجام بردارد، بحث کنیم و لغو هیچ تحریم خاصی را مدنظر نداریم. اما به‌طور قطع می‌گوییم که گام‌های تخفیف تحریم‌ها که آمریکا باید برای بازگشت به تعهدات خود در چارچوب برجام اتخاذ کند را مورد بحث و بررسی قرار خواهیم داد.»

ایران: هیچ مذاکره‌ای با آمریکا در جریان نیست
پیش از نشست امروز سخنگوی وزارت خارجه هم در نشست خود درباره آن توضیحاتی داد. سعید خطیب‌زاده تأکید داشت که نشست کمیسیون مشترک برجام اتفاق جدیدی نیست. البته نشست کمیسیون مشترک برجام براساس توافق هسته‌ای هر 6‌ماه برای نظارت بر اجرای این توافق تشکیل می‌شد. اما به‌نظر می‌رسد تشکیل این نشست به درخواست طرف‌های اروپایی و استقبال آمریکا از آن در سال‌های گذشته رخ نداده بود. خطیب‌‌زاده گفت که امروز معلوم می‌شود که ۴+1 می‌تواند «موارد مدنظر ایران را ‌تامین کند یا نه.» به‌گفته خطیب‌زاده، شروط و مسیر ایران در نشست امروز روشن است. بر این اساس «تحریم‌های ایالات متحده تماما باید برداشته شود، راستی‌آزمایی شود و بعد جمهوری اسلامی ایران اقدام خود را انجام می‌دهد.» خطیب‌زاده ادامه داد: «به تعبیر دیگر ما تنها یک گام داریم نه گام به گام و این یک گام هم شامل برداشته‌شدن همه تحریم‌های ایالات متحده است و در مقابل ایران آمادگی دارد اقدامات جبرانی خود را که به‌خاطر نقض پیمان طرف‌های مقابل بوده، متوقف کند و به عقب برگردد.» مقام‌های وزارت خارجه همچنین تأکید کردند که حضور آمریکا در وین تفاوتی برای ایران ندارد:‌ «اینکه 1+4 در کجا و چگونه با ایالات متحده صحبت می‌کند به‌خود آنها مربوط است که در واشنگتن مذاکره کند یا وین یا هر پایتخت دیگری که مدنظر خودشان است.» پیش از این روزنامه «وال‌استریت ژورنال» در گزارشی خبر داده که قرار است در وین اروپایی‌ها با ایران و آمریکا به‌صورت جداگانه مذاکره و توافق کنند. همچنین این روزنامه به نقل از مقامات آگاه مدعی شد که واشنگتن و تهران در هفته‌های گذشته از طریق میانجی‌های اروپایی پیشنهادهایی را درباره گام‌های اولیه‌ای که هر طرف می‌تواند بردارد، تبادل کرده‌اند. اما ایران این موضوع را تأیید نکرده است.

تکاپوی اروپا برای احیای برجام
در آستانه نشست وین مقامات دیگر کشورها از اروپا تا روسیه هم به تکاپو افتاده‌اند. وزیرخارجه ایران پیش از نشست با همتایان انگلیسی و فرانسوی خود گفت‌وگو کرده است. در این تماس‌های تلفنی محمدجواد ظریف ‌از کشورهای اروپایی عضو برجام خواست تا ضمن احترام به تعهدات برجامی‌شان، در نشست وین سازنده ظاهر شوند. نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی هم گفته که این کشور آماده است تا درصورت نیاز تسهیلگر این مذاکرات باشد. به‌گفته میخائیل اولیانوف، برگزاری نشست کمیسیون مشترک برجام «نفی‌کننده امکان و ضرورت تماس‌ها به شکل‌های دیگر و بدون به‌زحمت‌انداختن نمایندگان اتحادیه اروپا نیست.» او تأکید کرد که «ما مذاکرات را جایی که لازم باشد، براساس چگونگی تحولات تسهیل خواهیم کرد.» به‌گفته او هیچ تماس مستقیمی میان نمایندگان ایران و آمریکا نخواهد بود: «ایرانی‌ها که از تحریم‌ها رنج برده‌اند، آماده ارتباط مستقیم نیستند، دست‌کم نه در این مرحله.» وزیرخارجه ایرلند هم که چندی پیش به‌عنوان تسهیل‌کننده قطعنامه ۲۲۳۱ به ایران آمده بود، به صف حامیان مذاکرات وین پیوست. سامون کاوونی در گفت‌وگو با شبکه الجزیره درباره چگونگی بازگشت ایران و آمریکا به برجام، گفت: «هر کسی که می‌گوید رسیدن به این نقطه کار ساده‌ای است، در واقع ارزیابی درستی از پیچیدگی‌های سیاست در ایران ندارد. میانه‌روها در ایران مایل هستند که درصورت لغو کامل تحریم‌های مرتبط با برجام به این توافق بازگردند اما دیدگاه‌ تندرو و فشارهای زیادی نیز در نظام سیاسی ایران وجود دارد، به‌ویژه در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری (ایران) در‌ماه ژوئن که بازگشت به برجام را دشوار کرده است.» کاوونی توضیح داد:‌ «پنجره دیپلماسی در حال بسته‌شدن است و ما تنها یک‌ماه یا حداکثر 5‌هفته فرصت داریم تا به یک پیشرفت قابل‌توجه در این زمینه دست یابیم.» به‌گفته کاوونی «هر دو طرف باید چالش‌های سیاسی این مسئله را در کشورهای یکدیگر درک کنند. به همین دلیل است که برخی کشورها تلاش می‌کنند نقش تسهیل‌کننده را ایفا کنند.»

چین و انتخابات‌؛ تسهیل‌کننده یا مانع؟
غیر از انتخابات ریاست‌جمهوری‌۱۴۰۰، بعضی از تحلیلگران امضای سند همکاری بین ایران و چین را عاملی تأثیرگذار بر مذاکرات وین می‌دانند. به اعتقاد آنها این سند می‌تواند ایران را از زیر فشار تحریم‌های یکجانبه آمریکا خارج کند و همراهی بیشتر چین به‌عنوان عضو دائم شورای امنیت با ایران را به همراه داشته باشد. هرچند چینی‌ها در تعامل خود با ایران ملاحظه‌های زیادی دارند. خبر سفر وزیرخارجه روسیه به ایران نیز سیاست نزدیکی ایران به بلوک شرق را برجسته‌تر کرده است. علی نیکزاد، نایب‌رئیس مجلس در توییتر خود در این زمینه نوشته:‌ «راهبرد جدید ایران برای شکست فشار اقتصادی غرب ادامه خواهد یافت. بعد از وزیر امور خارجه ‎چین، هفته بعد میزبان وزیر امور خارجه ‎روسیه هستیم. غرب شکل جدیدی از مناسبات جهانی را خواهد دید. دنیا فقط آمریکا‌ و اروپا‌ نیست...». طبق اعلام وزارت خارجه قرار است در سفر لاوروف «روابط دوجانبه، مسائل منطقه‌ای به‌ویژه تحولات قفقاز، سوریه، یمن و افغانستان، و همکاری در مجامع منطقه‌‌ای و بین‌المللی» محورهای رایزنی‌های دوطرف باشد. محمدجواد ظریف که از همتای روسی خود دعوت کرده پیش از این هم گفته بود که اگر مسکو برای قرارداد بلندمدت آمادگی داشته باشد، ایران این موضوع را بررسی خواهد کرد. حال باید دید که مذاکرات ایران با اعضای برجام در اتریش به چه نتیجه‌ای خواهد رسید. آیا دولت می‌تواند در فرصت سه‌ماهه باقی‌مانده، توافق هسته‌ای را احیا کند؟ آیا تحریم‌ها پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری لغو خواهد شد؟ برای پاسخ به این سؤالات باید ‌کمی منتظر ماند.

مکث
مرکز پژوهش‌های مجلس:  آمریکا بازگشت به برجام را یک پروسه راهبردی می‌داند
جزئیات مذاکرات ایران در کمیسیون مشترک منتشر نشده. اما از آغاز روی کارآمدن دولت بایدن، ایران و آمریکا هر دو انتظار دارند که ابتدا طرف مقابل به تعهدات خود در قالب توافق هسته‌ای عمل کند. در چنین شرایطی مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی با عنوان «دام مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا در چارچوب برجام» منتشر کرده است. در این گزارش آمده: «چالش اصلی در این مرحله آن نیست که چه‌کسی گام نخست را بردارد، بلکه مسئله اصلی این است که هر دوطرف چه اقداماتی برای بازگشت کامل به تعهدات خود انجام خواهند داد. آنچه آمریکا از پاسخ صریح و جزئی به آن خودداری کرده، این است که آیا این کشور اراده لازم برای لغو عملی همه تحریم‌هایی را که بعد از اجرای برجام در سال2016 وضع شده است، دارد یا نه؟» در ادامه این گزارش نیز آمده: «در غیاب چنین تصمیمی از سوی آمریکا، طرح موضوعاتی چون مذاکره مستقیم یا غیرمستقیم، تعجیل یا تأخیر، بازگشت گام‌به‌گام یا فوری به برجام، مسائل حاشیه‌‌ای محسوب می‌شوند. شواهد گویای آن است که آمریکا بازگشت به برجام را بخشی از یک پروسه راهبردی می‌داند که درنهایت باید از طریق اهرم تحریم‌ها تمام قابلیت‌های بازدارنده ایران اعم از برنامه هسته‌‌ای، منطقه‌ای و موشکی ایران مهار شود»‌. گزارش مرکز پژوهش‌ها بر این موضوع تأکید دارد که آمریکا با وجود مسائلی مانند انتخابات ایران، حاضر به عدول از سیاست تحریمی خود در قبال ایران نیست. برای آمریکا محتوای مذاکره و مفاد گام‌هایی که طرفین برای بازگشت به برجام باید بردارند مهم‌تر از دومؤلفه «مذاکره مستقیم یا غیرمستقیم» با ایران و زمان انجام مذاکره است. از این‌رو، با وجود انتظارات اولیه، بایدن با گذشت نزدیک به 3 ماه از استقرار در کاخ سفید حتی حاضر به اعطای معافیت‌های تحریمی بشردوستانه به ایران نشده است.