بازگشت خشکسالی

سیدمحمد فخار- خبرنگار

بارش‌های ناگهانی این روزهای کشور هیچ شباهتی به ترسالی ندارد. هر چه ترسالی مترادف با وفور منابع آبی سطحی و زیرزمینی است، حوضه‌های آبریز کشور با فقدان منابع آبی طولانی مدت مواجه‌اند و بارش‌های ناگهانی نتوانسته آن‌اندازه که باید، بحران خشکسالی سال‌های اخیر را التیام بخشد.
بدین‌ترتیب پیش‌بینی‌های هواشناسی برای سال آبی1400 نشان می‌دهد که در ماه‌های پیش‌رو همچنان کم‌بارشی موجود جبران نخواهد شد و باید منتظر تمدید خشکسالی در سال جدید باشیم.
اگرچه طی سال‌های ۹۸ و ۹۹ بارش‌های طولانی موجب شد تا سیلاب در برخی استان‌های کشور جاری و خسارت‌های گسترده‌ای به آنها وارد شود، اما اطلاعات پیش‌رو که به‌دست همشهری رسیده، مشخص می‌کند نه‌تنها  ترسالی آغاز نشده که شرایط جوی همچنان موید ادامه خشکسالی است.

دامنه خشکسالی در ایران
امسال سراسر کشور درگیر خشکسالی می‌شود و براساس آخرین نمودار به‌روز شده از وضعیت بارشی کشور که در اختیار روزنامه همشهری قرا گرفته است، استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان، خراسان‌ها، سمنان، گلستان، فارس و کرمانشاه در صدر جدول خشکسالی کشور در سال 1400 قرار می‌گیرند. براساس همین نمودار وضعیت خشکسالی در کشور سال 1400 نیز تداوم یافته و بحران خشکسالی ادامه دار خواهد بود.
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی در گفت‌وگو با همشهری در تشریح جزییات روند خشکسالی کشور گفت: الگوی خشکسالی شبیه گرد و غبار نیست که کانون داشته باشد. در واقع این پدیده اقلیمی تابع پربارشی و کم بارشی است. برای نمونه جنوب سمنان اگر در کل سال هیچ بارانی هم نداشته باشد، کانون خشکسالی محسوب نمی‌شود. اگر بارندگی از متوسط بارندگی 30ساله کمتر باشد، خشکسالی ایجاد می‌شود.
به گفته این مقام مسئول، امسال غالب استان‌های کشور و حتی کشورهای عراق، ترکیه، سوریه، عربستان، افغانستان و بخش‌هایی از پاکستان بارندگی‌های کمتر از نرمال داشته اند. در استان‌های کشور نیز بیشترین کاهش بارش، در سیستان و بلوچستان و هرمزگان بوده است. در کل جنوب کشور و نیمه شرقی کشور بطور کامل در دامنه خشکسالی‌های جدید قرار دارند. همچنین سایر استان‌ها که در نیمه غربی قرار می‌گیرند وحتی استان‌های شمال غربی کشور، در واقع مناطق جدیدی هستند که بین 40 تا 15 درصد بارندگی زیر نرمال دارند.
امسال یکی از کم‌بارش‌ترین سال‌ها در 50سال اخیر است که به گفته وظیفه، تا پایان سال آبی باید چشم انتظار آسمان ماند. امسال مثل 2 سال اخیر جریان‌های بارشی مفید نبوده و رطوبت کمی را به حوضه‌های آبریز وارد کرده است.

مناطق درگیر خشکسالی
آن گونه که اطلاعات نشریه اتمسفر سازمان جهانی هواشناسی (WMO) برای سال2021 نشان می‌دهد، به‌ترتیب استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان، فارس، یزد، خراسان جنوبی، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری و تهران با خشکسالی بیشتر از گذشته مواجه خواهند شد. در این گزارش آمده است: کشورهای آسیایی خاورمیانه به‌دلیل جمعیت متراکم و کاهش چشمگیر بارش‌های طولانی مدت، در معرض افزایش دامنه خشکسالی هستند. این خشکسالی به‌ویژه در نیمه شرقی ایران افزایش خواهد یافت. البته طبق پیش‌بینی‌های سال آبی، میزان بارش‌ها در ایران از کشورهای افغانستان، بنگلادش، هند، نپال، پاکستان و سریلانکا که در پیشانی مواجهه با خشکسالی سال2021 هستند، بهتر است اما همچنان جریان‌های بارش‌زا از این کشور تا پایان تابستان2021 دور می‌شوند. پیش از این نیز گزارش سال2019 مؤسسه‌ منابع جهانی (WRI) پیش‌بینی کرده بود که «ایران و تعدادی دیگر از کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا در بالاترین رتبه‌های تنش آبی قرار می‌گیرند و در این میان، 200شهر با خشکسالی روبه‌رو خواهند شد.»

ابعاد خشکسالی
هرچند ابتدای سال آبی 1400-1399 یعنی در مهرماه گذشته اعلام شد امسال پایانی بر یک خشکسالی ۲۵ساله است، اما شرایط برمبنای پیش‌بینی‌ها پیش نرفت. خشکسالی پدیده‌ای است که به‌دلیل گردش عمومی اتمسفر ایجاد می‌شود و هر بارشی که در سطح زمین رخ می‌دهد، نتیجه بادهایی است که در ارتفاعات 5هزار متری می‌وزد که به آنها گردش عمومی اتمسفر گفته می‌شود. وزش این بادها به گرمای کلی کره زمین وابسته است و زمانی که کره زمین گرم می‌شود این بادها به عقب و به سمت قطب رانده می‌شوند و سرزمین‌هایی مانند ایران از این بادها محروم و خشکسالی ایجاد می‌شود. این بادها که عموما از دریای مدیترانه می‌آیند حامل رطوبت هستند و عمده بارندگی‌های ایران رطوبت‌شان را از دریای مدیترانه دارند.
اما ابعاد این خشکسالی چیست؟ کم‌آبی و پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی از اصلی‌ترین پیامدهای خشکسالی است و بارش‌های زیاد جرقه امیدی برای حل این معضل است که گاه شرایط خشکسالی را تغییر می‌دهد و گاه مانند امسال موجب تمدید شرایط سخت در حوضه‌های آبریز می‌شود.
ایران از نیمه دهه70 وارد شرایط خشکسالی شده و تا پایان سال۹۷ این خشکسالی در اوج خود بود، اما از فروردین۹۸ بارندگی‌ها افزایش یافت و برای برخی این شبهه پیش آمد که ترسالی پدید آمده، اما چنین نبوده و فقط الگوهای بارش تغییر کرده است. البته شرایط خشکسالی فقط در ایران نیست و اطلاعات سازمان جهانی هواشناسی نشان می‌دهد که در ۱۵۰سال اخیر دمای زمین 1.1درجه گرم‌تر شده و این باعث شده که بادهای باران آور از عرض‌های کشورهای نظیر ایران خارج شوند و به سمت شمال بروند.
بدین‌ترتیب تغییر اقلیم علاوه بر خشکسالی در خاورمیانه، بی‌نظمی‌های بارشی نیز ایجاد کرده که همان بارش‌های رگباری یا ناگهانی نامیده می‌شود. اقلیم‌شناسان در این‌باره اعلام کرده‌اند؛ تنها در شرایطی می‌توان به رسیدن ترسالی امیدوار بود که دوره پربارشی در طول یک‌سال‌ آبی ادامه پیدا کند در آن زمان می‌توان امیدوار بود که از دوره خشکسالی عبور کرده است.