دیوار سبز دفاعی

حامد فوقانی‌-دبیر گروه شهر

هیچ دیوار دفاعی بهتر از درختان نمی‌تواند از شهرها در برابر دست‌اندازی‌ها و آلودگی‌ها محافظت کند. تجربه نشان داده که فضای سبز پیرامون شهرها و حتی شهرک‌های مسکونی و صنعتی، نه‌تنها باعث می‌شود آسیب‌های زیست‌محیطی کاهش یابد بلکه کنترل جمعیت‌پذیری نیز امکان‌پذیر شود. دیوار دفاعی که دورتادور شهرهای بزرگ و کوچک را با نام رینگ یا کمربند سبز احاطه می‌کند، به‌نوعی هم مانعی در برابر ورود آلودگی‌‌ هوا، ریزگردها و گردوغبار به شهر است و هم عاملی در حفظ حریم شهر به‌حساب می‌آید؛ حریم به این مفهوم که گستره شهر طبق اسناد بالادستی (مثل طرح جامع تهران) باشد، بیش از محدوده کارشناسی و تعیین شده رشد نکند و الحاق شهرک‌های حاشیه‌ای و اقماری با سکونتگاه‌های غیررسمی به آسانی امکان‌پذیر نباشد. حال اگر حریم شهر را بی‌دفاع درنظر بگیریم همه مشکلاتی که عنوان شد به‌احتمال فراوان رخ می‌دهد؛ مسئله‌ای که طی دهه‌های گذشته همواره درخصوص کلانشهرهای ایران به‌خصوص تهران رخ داده است.
محدوده و حریم تهران در سال 1345در طرح جامع تهران تعیین شد. در آن زمان مسئولان شهرسازی و مشاوران تهیه طرح، محدود‌ه‌ای 5‌ساله و یک محدوده 25ساله را به‌عنوان حریم پایتخت کشور مشخص کردند. در سال 1349این نقشه‌ها ابلاغ شدند و قرار شد شهرسازی براساس همین نقشه‌ها پیش برود.
پس از انقلاب به واسطه رشد دوم بالای شهرنشینی تهران (رشد نخست در زمان پهلوی دوم رخ داد) در سال 1370محدوده طرح جامع جدیدی معین شد که البته تقریبا همان محدوده قبلی بود. با وجود این در دهه70، بدون آینده‌نگری، حریم تهران در نوردیده شد تا آنکه در طرح جامع سال1386حریم تغییر کرد. شرایط هم برای آنکه شهر به‌ویژه از سمت غرب و شرق توسعه یابد مهیا بود؛ از یک‌سو کمربندی سبز با وسعت قابل توجه در کار نبود و از سوی دیگر، رویکرد سوداگرایانه ساخت‌وساز به شکل عجیبی رونق داشت. به همین‌خاطر به جای آنکه دغدغه تکمیل دیوار دفاعی سبز در غرب تهران در میان باشد، دیوارهای بتنی بلندی از برج‌ها در منطقه 22علم شدند؛ همان‌هایی که به قول پیروز حناچی، شهردار فعلی تهران و دبیر شورای‌عالی و شهرسازی سابق کشور، سد بزرگی در کریدور هوای تهران به شمار می‌آیند و جلوی باد غالب غرب به شرق را می‌گیرند.
در اواخر کار دولت دهم نیز طرح تفصیلی دستکاری شد تا طبق مصوبه‌ای 8بندی در پهنه‌های سبز شرق پایتخت، ساخت‌وسازهایی انجام شود و در نتیجه 2میلیون نفر به جمعیت تهران افزوده شود. در یک‌کلام حریم از دست رفت. البته اهمیت ایجاد کمربند سبز شهر تهران برای مسئولان پیش و پس از انقلاب مشخص بوده اما تا 1357پایتخت تنها 2973هکتار کمربند سبز داشت و این میزان تا سال 1365به 3627هکتار رسید. در این میان طی یک‌دهه اخیر، مدیران شهری با همکاری سازمان حفاظت از محیط‌زیست و منابع طبیعی در راه تملک اراضی در دست نهادهای مختلف گام برداشتند تا امکان توسعه کمربند سبز تهران با کاشت درخت و آبیاری به شیوه تحت فشار به‌وجود آید. بر این اساس، وسعت کمربند سبز به 43852هکتار رسیده است و امید می‌رود با همکاری ارگان‌های نظامی و املاک شخصی، درختکاری در 18نقطه پهنه‌های غربی و شرقی واقع در کمربند سبز صورت بگیرد و حلقه‌ای که می‌تواند از گسترش شهر به شکل بدقواره جلوگیری کند، تکمیل شود.
البته که در ایجاد رینگ سبز باید به شرایط جغرافیایی شهرها از ابعاد گوناگون به‌خصوص تامین آب، مورد توجه قرار گیرد اما در اهمیت آن همین بس که حتی در قاره سبز هم، پروژه‌ای با نام «مشارکت برای ایجاد کمربندهای سبز
(Urban Green Belts)» از سال 2016میلادی شروع شده و توسعه آنها در شهرهای مختلف اروپایی همچنان ادامه دارد. در اهداف این پروژه، جدا از نقش کمربندهای سبز برای بهبود کیفیت هوا، کاهش خطرات ناشی از تغییرات آب و هوایی، حفاظت از خاک و کاستن از میزان فرسایش آن و افزایش کیفیت زندگی، به مواردی مانند رفع درگیری‌های مالکانه زمین، حفظ حریم شهر و کمک به مدیریت یکپارچه شهری در زمینه محیط‌زیست اشاره شده است. بنابراین امید می‌رود در سال‌های آینده اقدامات لازم در لکه‌های باقیمانده کمربند سبز تهران به انجام برسد تا حریم سبز کاملی در دفاع از پایتختی به وسعت حدود 751کیلومترمربعی شکل بگیرد.