نگاهی به معضل فضاهای بی‌دفاع شهری در تکه دهم پایتخت
اهالی به میدان بیایند آسیب‌ها فرصت می‌شود
بهاره خسروی
قدیم‌ها اگر تکه‌زمینی بی در و پیکر در گوشه و کنار هر محله یا شهر پیدا می‌شد، بهترین فرصت بود برای علم کردن تیر دروازه و بازی‌های گروهی جوان‌های هر محله. خانواده‌ها و اهل محل هم از این کار استقبال می‌کردند، چون دست‌کم بچه‌های محل جایی برای بازی داشتند و دیگر کسی دغدغه خرد شدن شیشه پنجره‌ها را در حین بازی و به ضرب توپ نداشت.
اما این روزها از آن تکه‌زمین‌های خالی رهاافتاده، در تعریف شهری و زندگی مدرن، به عنوان فضاهای بی‌دفاع یاد می‌شود. فضاهایی که به دلیل مهجور بودن، اغلب کانون بروز بسیاری از آسیب‌های اجتماعی و شهری، به‌ویژه ناهنجاری‌های رفتاری، در جامعه محسوب می‌شوند.
در روزگاری که بافت فرسوده بسیاری از محله‌های تهران با هدف نوسازی در حال تغییر و نوسازی است و از سوی دیگر، خانه‌هایی نیز هستند که مالکانشان، به هر دلیل، نمی‌خواهند یا نمی‌توانند دست به املاک قدیمی‌شان در بافت ریزدانه شهری بزنند، فضاهای دندانه‌دار بی‌دفاع شهری، به سبب جلو ماندن خانه‌های قدیمی و عقب‌نشینی املاک نوسازی‌شده، رو به افزایش است. به همین بهانه، سری به تکه دهم پایتخت زدیم و با جمعی از دبیران شورایاری و مدیران محله‌ها و مسئولان شهری در این باره گفت‌وگو کردیم.
فضاهای بی‌دفاع شهری تعریف‌های مختلفی دارند. بخشی از آنها برآمده از ضعف کالبدی حاصل از ساخت‌وسازها در محله‌ها هستند؛ موردی که در بیشتر کوچه و پس‌کوچه‌های تکه دهم، به‌ویژه در نواحی ۲ و یک، به دلیل نوسازی بافت فرسوده مشهود است. فضاهای دندانه‌ای شکل و یکی در میان خانه‌ها از این موارد است. این مفهوم همچنین به ملک‌های رهاشده و متروکی اطلاق می‌شود که پاتوق معتادان، کارتن‌خواب‌ها و خرده‌فروشان مواد شده است. فضاهای بدون متولی نیز در ردیف نقاط بی‌دفاع شهری قرار می‌گیرند. برای مثال، شهرداری ملکی را خریده و تخریب کرده، اما در آن هیچ کار و فعالیتی انجام نمی‌شود. مردم هم، به دلیل همین بی‌سروسامانی، برای نگهداشت آن حس تعلق خاطر محلی ندارند.
اما بخش دیگر قصه فضاهای بی‌دفاع شهری به حوزه خدمات شهری مربوط می‌شود، چراکه رسیدگی نکردن به یک محدوده شهری و نظافت نشدن و نگهداری نکردن از آن هم می‌تواند باعث شکل‌گیری فضای بی‌دفاع شهری شود. برای مثال، وقتی مکانی تبدیل به زباله‌دانی شود، قطعاً همسایه‌ها و اهالی مجاور این فضا رغبتی برای حضور در آنجا نخواهند داشت. این موضوع کم‌کم تبدیل به فضای بی‌دفاع شهری می‌شود و همین ماجرا باعث خواهد شد تا شاهد تبدیل شدن این عرصه شهری به پاتوق یا محلی برای کارتن‌خواب‌ها و معتادان متجاهر باشیم. تاریکی معابر و مناسب‌سازی نشدن معابر هم از دیگر عوامل شکل‌گیری فضاهای بی‌دفاع است.
- بریانک در ظلمات
یکی از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری فضاهای بی‌دفاع شهری در محله‌ها تأمین نشدن نور کافی شبانه است؛ موضوعی که اهالی بریانک در بسیاری از گزارش‌های مردمی و مشکلات محله به آن اشاره کرده‌اند. عضو هیئت‌رئیسه شورایاری محله بریانک در این باره می‌گوید: «خیابان‌های صفدری، محبوب‌مجاز، سلمان فارسی و پل‌های عابر پیاده کنار بزرگراه نواب نور کافی برای تردد شبانه اهالی ندارند.
همین موضوع باعث ایجاد ناامنی شبانه برای اهالی، به‌ویژه بانوان، شده است. بارها شاهد زورگیری و کیف‌قاپی در محله بریانک و محدوده‌های یادشده بوده‌ایم. همین چند وقت پیش، حتی قتلی هم در محله اتفاق افتاد.» به گفته «فریسا نیکومنش راد»، تأمین نور مناسب در محله و افزایش گشت‌زنی نیروی انتظامی کمک بزرگی به اهالی برای کاهش مشکلات ناشی از فضاهای بی‌دفاع شهری می‌کند.
- بلاتکلیفی خیابان رنجبر
حسن کریمی/دبیر شورایاری محله هفت‌چنار
سالهای زیادی بود که خیابان رنجبر در محله هفت‌چنار، به دلیل اجرای طرح بزرگراه یادگار امام (ره)، اوضاع بلاتکلیف و نابسامانی داشت، اما چندی است برای زنده کردن زندگی در این محدوده و ساماندهی فضاهای بی‌دفاع شهری در آن مجموعه‌ای از اقدامات عمرانی اجرا شده است. «حسن کریمی»
دبیر شورایاری محله هفت‌چنار، با اشاره به این موضوع می‌گوید: «هنوز تکلیف ساماندهی خیابان رنجبر به طور کامل روشن نشده است. شهرداری شماری از ملک‌های رهاشده را خریده که تبدیل به فضای بی‌دفاع شهری شده است، در حالی که تا مشخص شدن وضع بقیه املاک، می‌توان با تبدیل این مکان‌ها به بوستان‌های کوچک و پارکینگ تا حدودی مشکل تجمع اراذل و اوباش را رفع کرد و اهالی هم می‌توانند از این فضاها تا زمان تعیین تکلیف خیابان رنجبر استفاده کنند.»
- املاک رهاشده با مالکیت حقوقی و حقیقی
علیرضا سلمانی/دبیر شورایاری محله امام خمینی (ره)
املاک متروکه و بدون متولی، در تعریف شهر و محله، جزء فضاهای بی‌دفاع شهری محسوب می‌شوند. چیزی که در بیشتر محله‌های تکه دهم پایتخت، به دلیل نوع بافت این محدوده، که اغلب مسکونی است، به‌وفور یافت می‌شود. دبیر شورایاری محله امام خمینی (ره) با اشاره به این نکته، به عنوان مهم‌ترین آسیب اجتماعی محله‌اش، می‌گوید: «بیشترین مشکلات ما در محله مربوط به املاک رهاشده است که اغلب متعلق به اشخاص حقیقی و حقوقی هستند. این املاک بدون متولی رها شده و به پاتوقی برای کارتن‌خواب‌ها، معتادان متجاهر و خرده‌فروشان مواد تبدیل شده‌اند. کافی است به چند کوچه در این محله سر بزنید تا یکی از این خانه‌ها را که امنیت اهالی را خدشه‌دار کرده‌اند، ببینید.»
البته بخشی از این املاک بی‌متولی به حوزه شهرداری هم مربوط می‌شوند. «علیرضا سلمانی» با بیان این مطلب توضیح می‌دهد: «بسیاری از املاک، به دلیل اجرای طرح تعریض، از سوی شهرداری خریداری شده، اما چون بدون استفاده مانده، تبدیل به پاتوق خلافکاران و فضای ناامن و بی‌دفاع برای اهالی شده‌اند. بد نیست که قبل از هر اقدامی از سوی مسئولان، ابتدا آسیب‌شناسی در محله‌ها انجام شود.»
- تعریض‌های ناقص در معابر
محمد سعدی باصری/معاون اجتماعی و فرهنگی منطقه10
نخستین نشانه حیات و زندگی در تکه دهم پایتخت به زمان شکل‌گیری قلعه جی می‌رسد. قلعه ۹۰۰سالهای که میزبان نخستین اهالی منطقه بود؛ کسانی که به مرور زمان، بعد از جنگ جهانی دوم و آشفتگی کشور، در انتهای دروازه قزوین، زمین‌های کشاورزی سلیمانیه و جی را برای سکونت انتخاب کردند.
در واقع، با تبدیل زمین‌های کشاورزی به محل اسکان، آرام‌آرام بافت ریزدانه منطقه شکل گرفت. بافت ریزدانه‌ای که به گفته معاون اجتماعی و فرهنگی منطقه ۱۰ پایتخت، عمده‌ترین عامل ایجاد فضاهای بی‌دفاع شهری در این محدوده است. او در ادامه می‌گوید: «قدمت و ریزدانگی بافت مسکونی و کم‌عرض بودن معابر از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری فضاهای بی‌دفاع شهری است. البته مدیریت شهری، در سالهای اخیر، با مشارکت و همیاری نهادهای مردمی و نهادهای سازمانی، اقدامات بسیار خوبی در زمینه استفاده از ظرفیت مشارکت شهروندان و توجه به اولویت‌ها و نیازهای محلی انجام داده است.»
تعریض‌های ناقص در معابر و شریان‌های اصلی و فرعی که دلیل دندانه‌ای شدن معابر و به دنبال آن مشکلات روشنایی شبانه بوستان‌ها و معابر است از دیگر عوامل شکل‌گیری فضاهای بی‌دفاع شهری در منطقه ۱۰ است که «محمد سعدی باصری» به آن اشاره می‌کند.
- تسهیلگری قبل از اجرای هر پروژه
فضاهای بی‌دفاع شهری در هر محله، با توجه به بافت جغرافیایی و فرهنگی، تعاریف مختلفی دارد، اما نکته‌ای که باید در بسیاری از پروژه‌های شهری، در حوزه کاهش آسیب‌های اجتماعی فضاهای بی‌دفاع شهری، به آن توجه شود تسهیلگری قبل از اجرای هر پروژه است.
رئیس اداره آسیب‌های اجتماعی منطقه ۱۰ با بیان این مطلب ادامه می‌دهد: «فضای ناامن شهری محدوده‌ای است که از دید دور مانده است.
حتی یک نیمکت در گوشه خیابان نیز شامل این تعریف می‌شود. دست مدیریت شهری در هر حوزه‌ای باز نیست. به عنوان مثال، برای جمع‌آوری معتادان متجاهر فضایی در منطقه نداریم. یا برای رفع مشکلات ملک‌های متروک و رهاشده باید از طریق قوه قضاییه اقدام کنیم. یا گاهی اوقات مشکلات مطرح‌شده در حوزه کاری نیروی انتظامی است و شهرداری نمی‌تواند به آن وارد شود.»
ریشه‌یابی و تسهیلگری مشکلات و آسیب‌ها در هر محله، با توجه به بافت فرهنگی و اجتماعی، کمک بزرگی به تبدیل تهدید فضاهای بی‌دفاع شهری به فرصت و ظرفیت مورد استفاده اهالی می‌کند. «مجید اسماعیلی» با بیان این مطلب می‌گوید: «بسیاری از آسیب‌ها می‌تواند با مشارکت اهالی و همراهی مردم در هر محله به مراتب بهتر رفع می‌شود. چون این شهروندان ساکن در مجاورت فضاهای بی‌دفاع هستند که می‌دانند محله‌شان به چه چیز نیاز دارد.»
- تاثیر ایجاد حس تعلق‌خاطر محلی در حذف آسیب‌ها
ایجاد حس تعلق‌خاطر محلی نقش بسزایی در کاهش آسیب‌های اجتماعی، حس مسئولیت‌پذیری شهروندان در نگهداشت محله و مقابله با جرم‌خیزی فضاهای بی‌دفاع شهری دارد. مدیر دفتر توسعه محلی ناحیه ۲ و ۳ با تأکید بر این موضوع می‌گوید: «قبل از هر چیز باید نوع فضاهای بی‌دفاع شهری در محله شناسایی شود.
سپس بر اساس شناسایی و نوع نیاز اهالی در مورد آن تصمیم گرفته شود که با چه روشی این فضا به فرصتی برای استفاده اهالی تبدیل شود. مردم و ضریب مشارکت آنها در امور اجتماعی و محلی ارزشمندترین سرمایه محسوب می‌شوند، چراکه به واسطه پیگیری و حضور آنهاست که وقتی نیمکتی در خیابان یا فضای بی‌دفاع شهری نصب می‌شود، امن یا ناامن شدن آن محیط مشخص می‌شود.
آنها هستند که می‌گویند به‌راحتی می‌توانند بدون ترس از زورگیری و مزاحمت روی آن نیمکت بنشیند و روزنامه بخواند یا نه؟ اینجا نیازمند حضور قوی و حمایتی شهروندان در کنار هم هستیم. اگر اهالی یک محله در کنار هم باشند و به فکر نگهداشت محله خود باشند قطعاً کسی هم جرئت ایجاد آسیب اجتماعی نمی‌کند.»
«احمد صالحی» معتقد است ایجاد حس تعلق‌خاطر محلی و حس مسئولیت‌پذیری شهروندان برای از میان بردن آسیب‌های اجتماعی در فضاهایی که از آنها با عنوان بی‌دفاع سخن گفته می‌شود، بسیار اثرگذار است.
- احداث فضای سبز
ناحیه ۳، به دلیل کمبود زمین، فضای سبز کمی دارد. ایجاد فضاهای سبز کوچک محلی برای زیباسازی چهره محلی و ایجاد حس امنیت پیشنهادی است که «سید مسعود قریشی» دبیر شورایاری محله سلسبیل، می‌دهد: «تبدیل زمین‌های متروک و رهاشده به فضای سبز روحیه اهالی را تقویت می‌کند. از طرفی، این فضاها نیاز به نگهداری پرهزینه هم ندارد و میزان سبزینگی محله نیز بیشتر می‌شود.»
افزایش روشنایی شبانه خیابان‌ها و کوچه هم از دیگر مواردی است که دبیر دبیران شورایاری تکه دهم پایتخت برای کاهش آسیب‌های اجتماعی در معابر بی‌دفاع شهری به آن اشاره می‌کند.
- راه‌اندازی پاتوق‌های محلی
محله هاشمی یکی از بخش‌های ریزدانه و پرتراکم منطقه 10 است که هرچه به ضلع غربی آن و حوالی بزرگراه یادگار امام(ره) نزدیک می‌شویم به میزان فضاهای بی‌دفاع شهری آن افزوده می‌شود. ناصر احدپور، مدیر محله هاشمی با بیان این مطلب ادامه می‌دهد: «بارزترین فضای بی‌دفاع شهری زمین مدارس تخریب‌شده خیابان دستغیب است؛ زمینی که تبدیل به بزرگ‌ترین معضل محله شده بود و مشکلاتش با انجام اقدامات مسئولان شهری و پیگیری‌های ناحیه تا حدودی حل شد. واقعیت این است که مهم‌ترین نیاز اهالی راه‌اندازی پاتوق‌های محلی برای اجتماع آنها و انجام فعالیت‌های محله‌محور است. خوب است که با نصب گلدان و نیمکت و احداث فضای سبز در فضاهای بی‌دفاع شهری اهالی را شاد کرد.»
- ضرورت استفاده از دیدگاه بانوان
بهترین راه کاهش آسیب‌های اجتماعی و شهری فضاهای بی‌دفاعی شهری، مناسب‌سازی آنها با استفاده از نظر و پیشنهادهای بانوان ساکن در منطقه است. «نرگس مظاهری» مدیر اداره امور بانوان منطقه 10 در ادامه توضیح می‌دهد: «بانوان بیشترین آسیب‌ها و صدمات را از ناامنی فضاهای بی‌دفاع شهری متحمل می‌شوند.
منافع بهسازی فضاهای بی‌دفاع شهری متوجه همه شهروندان خواهد بود، ولی با توجه به این‌که منطقه ۱۰ عمدتاً منطقه‌ای است که عمدة بافت و کاربری را فضاهای مسکونی تشکیل می‌دهد و جمعیت منطقه نسبت به وسعتش زیاد است و همین‌طور عمده بانوان در این منطقه زنان خانه‌دار هستند و بسیاری از آنها پیاده رفت‌وآمد می‌کنند، لذا مسلم است که بهسازی بسیاری از فضاهای بی‌دفاع شهری امنیت بانوان منطقه را تأمین می‌کند.»
به گفته باصری، بانوان از مهم‌ترین مخاطبان و مجریان برنامه‌های خرد محلی در محله‌های شهر تهران هستند. یکی از این اقدامات برای کارآمدسازی نظام مدیریت و برنامه‌ریزی در حوزه بانوان و خانواده، طرح بررسی نقاط بی‌دفاع شهری و امنیت بانوان در منطقه ۱۰ است. در واقع، استفاده از ظرفیت مشارکت زنان خانواده‌ها در شناسایی فضاهای ناامن و بی‌دفاع شهری بهترین مسیر برای ارتقای احساس امنیت زنان خانواده‌ها در عرصه‌های عمومی شهر است.
