نقالی شگفتی

نگار حسینخانی_روزنامه نگار

کم در این دنیا اتفاقات عجیب و مرموز نمی‌افتد. اتفاقاتی که گاه از گوش و چشم ما پنهان است و گاه به اطلاع عموم می‌رسد تا هم درسی باشد و هم تجربه‌ای و گاه راهی برای بهتر زندگی کردن. اما از میان این اتفاقات و چیزهای مرموز و عجیب، تعدادی دستمایه تجربه‌هایی دیگر قرار گرفته‌اند. بعضی شعر شده‌اند، بعضی داستان و تعدادی هم فیلم. فیلم یا مستندهایی از لحظاتی که ما زندگی نمی‌کنیم یا نمی‌خواهیم و نمی‌توانیم آن را زیست کنیم. در اینجا به بعضی از اتفاقات عجیب و مرموزی می‌پردازیم که دستمایه مستندهایی قرار گرفته‌اند تا تصاویر شگفتی را با مخاطبان‌شان تجربه کنند و به اشتراک بگذارند. چند مستند خارجی و ایرانی که ما را در تماشا به حیرت وا داشته است.

آنچه پشت پرده مانده مرموز است
بعضی اتفاقات آنقدر عجیب هستند که بتوانند مستندسازان بسیاری را به سمت خود بکشانند. اسکات دریکسون که کارگردانی و نویسندگی پروژه «مثلث برمودا» را برعهده داشت این تجربه را با مخاطبانش در میان گذاشته است. نکته جالب درباره این مستند، این بود که پروژه دقیقا در منطقه کارائیب، همان نقطه مثلث برمودا که چندین کشتی و هواپیما در آنجا ناپدید شده‌اند فیلمبرداری شد. اما از دیگر شگفتی‌ها و عجایب، سنگ‌های استون هنج است. کارگردان در مستندی با نام «ارواح استون هنج» به‌مرور سرگذشت این نقطه پرداخته که همواره در نگاه جهانیان به‌عنوان منطقه‌ای عجیب و یادمان پیشاتاریخی در دشت سالزبری جنوب انگلستان بوده است. اما نکته دیگری که همیشه دستمایه ساخت مستندها قرار گرفته، اهرام ثلاثه در مصر باستان بوده. در این میان مثلا مستند ساخت اهرام با بیش از 37سال تحقیق در سایت‌های چین، پرو، مکزیک و مصر و... ساخته شده است. مستند ژاک گریموول و پاتریس پوایارد به سؤالات ما درباره این حجم‌ها، پاسخ‌های باورنکردنی می‌دهد. اما شگفتی به همین نقطه ختم نمی‌شود. مجموعه مستند تلویزیونی «جهان‌های گمشده» به اسرار تاریخ جهان می‌پردازد. این مستند شامل مصر باستان، پناهگاه‌های هسته‌ای مخفی دهه۱۹۵۰ میلادی، معابد گمشده حیرت‌انگیز و تمدن‌هایی است که به‌طور کامل ناپدید شده‌اند. یکی از پیشنهادهای ما برای تماشا، این مستند جالب است.

در پی عجیب‌ترین‌ها در طبیعت
«به‌سوی جهان هستی با استفان هاوکینگ» نام مستندی است که همراه با این دانشمند و نظریات او به کشف جهان می‌پردازد. در مستند به‌سوی جهان هستی...، این فیزیکدان نظری و کیهان‌شناس، پرده از بسیاری از اسرار جهان هستی برمی‌دارد، نظرات خود را در مورد وجود حیات فرازمینی با مخاطبان درمیان می‌گذارد و سرنخ‌هایی را از اینکه چگونه افراد می‌توانند از زمان و فضا سود ببرند بیان می‌کند. هاوکینگ و بندیکت کامبربچ، بازیگر سرشناس انگلیسی، آن را روایت می‌کنند.
و اما «سامسارا»؛ این مستند به کارگردانی ران فریک از متفاوت‌ترین مستندهای فهرست است. مستند هیچ گوینده‌ای ندارد. ما شاهد فیلم‌هایی هستیم که از کشور‌های مختلف ضبط شده و در کنار هم قرار گرفته‌اند. کارگردان برای ساخت این مستند، 4سال زمان صرف کرده و به ۲۵ کشور دنیا در پنج قاره سفر کرده تا فیلم‌هایی را با فرمت ۷۰‌میلی‌متری ضبط کند و سپس کنار هم قرار دهد. مستندی که در آن شاهد عجایب و شگفتی‌های جهان هستی و نحوه زندگی مردم گوشه و کنار دنیا هستیم. یکی از مواردی که باعث جذابیت سامسارا شده، نمایش تضاد‌هایی از زندگی مردم دنیاست؛ برای مثال در جایی از مستند شاهد زندگی مردم در مدرن‌ترین کلانشهرهای آمریکا هستیم و بلافاصله پس از آن زندگی مردمی در قلب یک دهکده نمایش داده می‌شود با باورهای عجیب و زندگی‌های رمزگونه و مرموز.

دخالت‌های عجیب یا عجیب‌سازها
هرساله صدها دلفین یا از خانه خود مهاجرت می‌کنند یا به شکل وحشیانه‌ای کشته می‌شوند. «خلیج کوچک» (The Cove) مستندی جالب است که گروهی از فعالان را نمایش می‌دهد که به خلیج کوچکی در ژاپن می‌روند. این مستند را لویی سایهویوس کارگردانی کرده و ریک اُبَری به‌عنوان تمرین‌دهنده دلفین در آن ایفای نقش می‌کند تا به صنعت پشت کرده این خلیج بپردازد. بیشتر مستند را دوربین‌های کوچکی ضبط کرده‌اند که در این خلیج کار گذاشته شده‌اند. صحنه‌های این مستند از آنجا عجیب می‌شوند که مرگ واقعی دلفین‌ها را نمایش می‌دهد؛ تصویرهایی از آب، از آبی به قرمز. خلیج کوچک مستندی جنجالی و مرموز از دخالت‌های عجیب انسان در طبیعت است. حال که به سراغ عجیب‌هایی با دستکاری‌های انسانی رفتیم بد نیست به مجموعه مستندهای «عجیب ولی واقعی» ویلیام شاتنر هم اشاره کنیم. هر قسمت این مستند شامل سه داستان مجزا و عجیب و غیرقابل توضیح است؛ از تئوری‌های مختلف علمی و خارق‌العاده گرفته تا آزمون‌هایی که برای اثبات یک نظریه انجام می‌شود. این نمایش به پدیده‌های مرموزی چون ارواح، بیگانگان، هیولاها، عجایب پزشکی و بلایای طبیعی می‌پردازد.

عجایبی از نوع ما
شاید اگر همه آن عجیب‌های طبیعی و تاریخی را به کناری بگذاریم و بخواهیم به فرهنگ‌ها نیز اشاره کنیم، بتوان نقاط مرموز و شگفتی را در هر فرهنگ رصد کرد که همواره مورد توجه و کنجکاوی دانشمندان و هنرمندان و هر مغز جست‌وجوگری بوده است. در جهان مستندهای زیادی دراین باره ساخته شده است. دست ایران نیز از این موضوع کوتاه نبوده. شاید بتوان برای اثبات این گفته به سراغ ذهن جست‌وجوگر کارگردان نامی ایران ناصر تقوایی رفت. او که به‌خاطر آثار داستانی‌اش بسیار شهرت دارد، همواره نگاهی عمیق نیز به فرهنگ و چرایی شکل‌گیری آن و مستندسازی داشته است. هرچند در ایران مستندسازان بسیاری در این زمینه فعالیت می‌کنند که با وجود سختی و پشتوانه درست کارشان را انجام داده و دغدغه‌شان را پیگیری کرده‌اند، اما تقوایی در کشف این رموز همواره پیشتاز می‌نماید. شاید به این فهرست بتوان مستند «باد جن» او را اضافه کرد. تصویری عجیب، مرموز و دلهره‌آوره درباره بخشی از فرهنگ مردم این سرزمین. باد جن را تقوایی در سال ۱۳۴۸ در سفری به بندر لنگه ساخت. در این پژوهش غلامحسین ساعدی هم همراه تقوایی بود. این از نخستین تولیدات تلویزیون ایران در سینمای مستند است. راهی که منوچهر طیاب در «مطرب عشق» و جوان‌ترهایی چون علیرضا سردشتی در «زاغه» و سیدمهدی حسینی در مستند «برد» و خیلی‌های دیگر پیگیری می‌کنند.

شاید اگر همه آن عجیب‌های طبیعی و تاریخی را به کناری بگذاریم و بخواهیم به فرهنگ‌ها نیز اشاره کنیم، بتوان نقاط مرموز و شگفتی را در هر فرهنگ رصد کرد که همواره مورد توجه و کنجکاوی دانشمندان و هنرمندان و هر مغز جست وجوگری بوده است. در جهان مستندهای زیادی دراین باره ساخته شده است. دست ایران نیز از این موضوع کوتاه نبوده. شاید بتوان برای اثبات این گفته به سراغ ذهن جست‌وجوگر کارگردان نامی ایران ناصر تقوایی رفت. او که به‌خاطر آثار داستانی‌اش بسیار شهرت دارد، همواره نگاهی عمیق نیز به فرهنگ و چرایی شکل‌گیری آن و مستندسازی داشته است