حضور ایران در قطب جنوب ضروری است

مرضیه ثمره‌حسینی ـ‌ روزنامه‌نگار

مدت‌هاست که با وجود اخبار تأسف‌بار آب‌شدن یخ‌های قطبی، رکوردشکنی گرمایش زمین و نابودی گونه‌های نادر آبزیان و جانوران دریایی خبر خوشی از سرزمین برف و یخبندان نمی‌رسد. اما حضور تیم‌های تحقیقاتی از کشورهای مختلف در جنوبگان، خبر خوبی است تا ضمن آنکه با تحقیقات زمین‌شناسی، دانش انسان را درباره زمین بالا ببرند، راهی برای پیشگیری از تخریب روزافزون و حفاظت این سیاره پیدا کنند. به گفته ابوالفضل صالح، عضو هیأت علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی و سرپرست مرکز ملی تحقیقات جنوبگان، امروز تقریباً بیش از 100تأسیسات دائمی و فصلی در جنوبگان دایر است که غالباً به انجام فعالیت‌های تحقیقاتی مشغول هستند. درباره فعالیت ایستگاه‌های تحقیقاتی در جنوبگان و همچنین برنامه ایران برای حضور و فعالیت در این قاره با دکتر صالح گفت‌وگو کرده‌ایم.



به‌عنوان مقدمه بگویید که ایستگاه‌های تحقیقاتی در قطب جنوب چه می‌کنند؟
بیش از 40کشور پیشرفته جهان به دلیل درک اهمیت جنوبگان، مراکز ملی تحقیقات قطبی را در کشورهایشان تأسیس کرده‌اند. این مراکز روی زمینه‌های علمی بسیار وسیعی نظیر اقیانوس‌شناسی، فیزیک اتمسفر، هواشناسی، تغییر اقلیم، اخترشناسی، یخ‌شناسی، زیست‌شناسی و مطالعات حقوقی، اجتماعی و سیاسی فعالیت می‌کنند. از این میان 30کشور در قاره قطب جنوب پایگاه تحقیقاتی احداث کرده‌اند. برخی از این کشورها به یک ایستگاه تحقیقاتی مشترک بسنده کرده و برخی بیش از 10ایستگاه را در این قاره مدیریت می‌کنند. طبق گزارش‌های رسمی شورای مدیران برنامه ملی جنوبگان (COMNAP) هم‌اکنون بیش از 100تأسیسات دائمی و فصلی در جنوبگان دایر است که غالباً به انجام فعالیت‌های تحقیقاتی مشغول هستند.

از برنامه تحقیقاتی ایران در جنوبگان بگویید؛ تأسیس پایگاه دائمی ایران در قطب جنوب در چه مرحله‌ای است؟ برنامه تأمین شناور یخ‌شکن تحقیقاتی به کجا رسیده؟
در سال1392 با پیگیری‌های انجام‌شده در پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، با موافقت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، مرکز ملی تحقیقات جنوبگان در پژوهشگاه تأسیس شد و از همان آغاز برنامه‌ای برای حضور ایران در جنوبگان تدوین و با دعوت از جمعی از متخصصان دانشگاهی و پژوهشگاهی (تحت عنوان کمیته راهبری جنوبگان) اصلاح و به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و سایر نهادهای تصمیم‌گیر در کشور (شورای راهبردی روابط خارجی، مجمع تشخیص مصلحت نظام، مجلس شورای اسلامی، وزارت امورخارجه و...) ارائه شده است. با وجود اینکه در تمام جلسات، حضور هرچه سریع‌تر کشور در جنوبگان از طرف همه اعضا یک ضرورت برشمرده شده، ولی تاکنون موفقیتی در جذب بودجه لازم برای پیشبرد مؤثر برنامه حاصل نشده است. با این حال در جلساتی که اخیراً با برخی نهادهای مرتبط داشته‌ایم به نتایج خوبی دست پیدا کرده‌ایم و امیدواریم به برداشتن یک قدم بزرگ در راه عملیاتی‌شدن برنامه تحقیقاتی ایران در جنوبگان نزدیک باشیم. البته در این سال‌ها با وجود محدودیت‌های بودجه‌ای که تقریباً همه بخش‌های تحقیقات را متأثر کرده، علاوه بر پیگیری برای تصویب بودجه مستقل و قابل توجه برای آغاز برنامه تحقیقاتی جنوبگان ایران، فعالیت‌های دیگری نیز انجام شده است؛ ازجمله عضویت ایران در کمیته علمی تحقیقات جنوبگان در سال1393، انجام مطالعات اولیه مربوط به جنوبگان در قالب طرح‌های تحقیقاتی و گزارش‌های فنی در زمینه‌های مختلف، دعوت از متخصصان و مدیران تحقیقات جنوبگان کشورهایی مانند استرالیا، نیوزیلند، ایتالیا و مالزی برای آموزش، مذاکره و بررسی نحوه همکاری و استفاده از امکانات کشور آفریقای‌جنوبی در زمینه علوم جنوبگان، پیگیری طرح پیوستن ایران به معاهده جنوبگان از طریق وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و حمایت از پایان‌نامه‌های دانشجویی مرتبط با جنوبگان.
در مورد ساخت شناور یخ‌شکن باید گفت که در برنامه تدوین‌شده برای حضور در منطقه جنوبگان و قاره قطب جنوب، خرید یا ساخت شناور در اولویت نبوده، چرا که هزینه ساخت یا خرید چنین شناوری بیش از دوبرابر ساخت یک ایستگاه تحقیقاتی در جنوبگان است. براساس مستندات و مذاکرات انجام‌شده می‌توان گفت شناورهای اقیانوس‌پیمای مناسبی در کشور وجود دارد که قابلیت پشتیبانی از چنین برنامه‌ای را حداقل برای نیمه گرم سال در نیمکره‌جنوبی دارند. به‌علاوه در مواردی می‌توان از شناورهای یخ‌شکن کشورهای دیگر برای تأمین نیازمندی‌ها و پشتیبانی از برنامه تحقیقات جنوبگان کشور استفاده کرد که روشی مرسوم در میان کشورهای فعال در جنوبگان است.

توجیه ایجاد پایگاه تحقیقاتی ایران در جنوبگان چیست؟ چه دستاوردهایی دارد؟
تقریباً تمام کشورهای پیشرفته دنیا در جنوبگان مستقر هستند و در آنجا فعالیت تحقیقاتی و غیرتحقیقاتی دارند (30کشور). در میان کشورهای منطقه، هند و پاکستان به جنوبگان راه یافته‌اند. هند اکنون دو ایستگاه تحقیقاتی را در جنوبگان اداره می‌کند. سایر کشورهای منطقه مانند ترکیه، امارات متحده عربی و عربستان سعودی نیز در حال برنامه‌ریزی برای ورود به عرصه تحقیقات جنوبگان هستند. ترکیه نخستین ایستگاه تحقیقاتی فصلی خود را در سال2019 پس از چندین سفر تیمی به جنوبگان دایر کرده است. حضور در جنوبگان از جنبه‌های مختلف علمی، حقوقی و سیاسی، ژئواستراتژیک، اقتصادی، ظرفیت‌سازی و دستیابی به فناوری‌های نوین دارای اهمیت است و در آینده جنوبگان به‌عنوان یک موضوع عمده صحنه بین‌المللی مطرح خواهد شد و با توجه به منابع سرشار این ناحیه، اهمیت راهبردی آن بر حاکمیت بر نیمکره‌جنوبی و مسائل علمی بی‌بدیل این محیط، احتمال تجدیدنظر در معاهده‌ جنوبگان بسیار است. تلاش بسیاری صورت می‌گیرد تا جنوبگان در انحصار نگه داشته شود و بقیه جهان از آن مستثنی شوند. حضور جمهوری اسلامی ایران در عرصه جنوبگان شاید هم‌اکنون از اولویت‌های علمی و اقتصادی کشور نباشد، ولی با نگاهی آینده‌نگرانه و راهبردی به این مسئله و با توجه به اینکه امکان تصویب قوانین جدید در جهت محدودکردن سایر ملت‌ها برای ورود به عرصه جنوبگان همواره از طرف اعضای اصلی معاهده جنوبگان وجود دارد، به‌نظر می‌رسد ایران نیز برای تأمین منافع خود لازم است کلیه‌ جنبه‌های حقوقی و فنی حضور در این منطقه را بررسی کرده و در کوتاه‌ترین زمان ممکن با برنامه‌ریزی دقیق، زمینه حضور علمی و اجرایی خود را در این عرصه فراهم کند.

برای حضور در جنوبگان، توان علمی و فناوری ایران قابل رقابت با کشورهایی مانند روسیه، آمریکا و استرالیا است؟
کشورهایی مانند روسیه، استرالیا یا آمریکا سابقه چندین دهه حضور در جنوبگان دارند و با داشتن تکنولوژی‌های مرتبط با پشتیبانی و انجام پژوهش در شرایط سخت و سرما و باد شدید در مقایسه با کشوری مانند ایران که تقریباً تجربه بزرگ و مستقلی در چنین سرزمینی ندارد، در وضعیت خوبی قرار دارند. برای حضور در جنوبگان و بهره‌مندی از منافع آن لازم نیست در بدو ورود خودمان را با این کشورها مقایسه و قضاوت کنیم. ایرانیان نشان داده‌اند در هر زمینه‌ای که انگیزه و تمرکز داشته باشند و مدیریت حساب‌شده‌ای را اعمال کنند بدون شک در زمان کوتاهی به مرزهای دانش و تکنولوژی در آن حوزه دست می‌یابند. کشورهایی که از نظر کیفیت تجهیزات و نیروی انسانی هم‌رده یا پایین‌تر از ایران هستند نیز در جنوبگان حاضر و فعال هستند. کیفیت حضور در جنوبگان گستره وسیعی دارد؛ از عقد تفاهمنامه با کشورهای صاحب پایگاه و اعزام محقق گرفته (مانند برنامه کشور مالزی) تا داشتن یک شهر در جنوبگان (مانند ایستگاه مک موردو متعلق به آمریکا). به‌نظر من علت عقب‌ماندن ما در زمینه حضور در جنوبگان ناتوانی نیروی تخصصی یا فقدان فناوری موردنیاز در کشور نیست، بلکه غفلت و اولویت‌بندی‌های مبتنی بر برنامه‌ها و طرح‌های زودبازده و نبود دوراندیشی مدیریتی در این حوزه است.

فعالیت در جنوبگان به چه تجهیزات و سرمایه‌ای نیاز دارد؟ هزینه راه‌اندازی پایگاه دائمی ایران در قطب جنوب چقدر است و تأمین اعتبار از کجا انجام می‌شود؟
فعالیت در جنوبگان نیازمند طی مراحلی است. ابتدا باید بسترسازی لازم از نظر علمی، تجربی، مالی، حقوقی، فناورانه، تربیت نیروی انسانی، آگاهی و رضایت عمومی و ارتباطات و همکاری‌های بین‌المللی برای حضور جدی در منطقه جنوبگان انجام شود. برای دستیابی به اهداف راهبردی و تثبیت حضور ایران در جنوبگان و همچنین تسهیل فرایند پشتیبانی از تحقیقات و فعالیت‌های علمی پژوهشگران کشور در این منطقه، احداث پایگاه تحقیقاتی دائمی از اهمیت بالایی برخوردار است. براساس اطلاعات موجود، تقریباً تمام کشورهایی که در جنوبگان پایگاه تحقیقاتی دایر کرده‌اند، عضو تصمیم‌گیر در معاهده جنوبگان نیز هستند.
با تحقیقات انجام‌شده به‌نظر می‌رسد ساخت یک ایستگاه تحقیقاتی دائمی با ظرفیت زمستانه و تابستانه بین 15تا 50نفر با توجه به نوع تجهیزات و امکانات مورد استفاده و مکان احداث آن رقمی حدود 30تا 50میلیون دلار هزینه در بر داشته باشد. این گستره عدم‌قطعیت در تعیین هزینه‌های احتمالی احداث پایگاه با توجه به نوع نیاز‌های دانشمندان کشور برای انجام تحقیقات خود، نوع و تعداد آزمایشگاه‌های مورد نیاز در پایگاه، نوع منبع تأمین انرژی و نحوه همکاری با مشاوران خارجی و انتخاب محل احداث پایگاه می‌تواند دقیق‌تر اعلام شود. پس از راه‌اندازی پایگاه ایران در جنوبگان، هزینه‌ جاری چنین مرکزی برای ادامه فعالیت، پشتیبانی و انجام طرح‌های مطالعاتی سالانه در حدود 10میلیون دلار خواهد بود. بیش از 70درصد از این بودجه صرف امور پشتیبانی، حمل‌ونقل و نگهداری پایگاه تحقیقاتی می‌شود. لازم به ذکر است که برنامه تحقیقات جنوبگان کشور باید ماهیت ملی داشته باشد و تعداد زیادی از بخش‌های اجرایی و علمی کشور در آن مشارکت داشته باشند. سازمان‌ها، پژوهشگاه‌ها، دانشگاه‌ها و وزارتخانه‌های مرتبط و نیز نهادهایی که می‌توانند سفرهای اقیانوسی را از نظر امنیت و پشتیبانی امکانپذیر کنند باید در چنین برنامه‌ای نقش‌آفرینی کنند.