اسرار سرزمین یخی

سمیرا مصطفی‌نژاد ـ‌ روزنامه‌نگار

قطب‌جنوب، جنوبگان یا آنتارکتیکا برای قرن‌ها تصورات بشر را در تسخیر خود درآورده‌بود. این بخش از سیاره‌زمین همواره بستری مناسب برای خلق معماها و نظریه‌های توطئه بوده‌است. از کشف جمجمه‌های غیرعادی گرفته تا کشف هرم‌های مرموز، فضاپیماهای عجیب و غریب و سازه‌های غیرزمینی، بسیاری از مردم باور دارند جنوبگان زمانی محل زندگی بیگانگان فضایی بوده و شاید هنوز هم باشد. از سوی دیگر، بخش مهم عجایب جنوبگان زیر لایه‌های قطور یخی آن پنهان است و غیرقابل‌نفوذ بودن این لایه‌های یخی زمینه‌ساز ایجاد شایعات و داستان‌های اثبات‌نشده فراوانی شده است؛ برای مثال افراد زیادی باوردارند شهر گمشده آتلانتیس زیر لایه‌های چند‌کیلومتری جنوبگان مدفون شده‌است. همین کنجکاوی‌ها و شایعات مسیر بشر را به قبل جنوبگان بهز کرد، البته به‌صورت محدود. از زمان ورود نخستین کاوشگران به این منطقه دورافتاده در دهه 1800گرفته تا اکتشافات دانشمندان برجسته جهان مدرن در این قاره منجمد، بشر همچنان مسحور شگفتی‌هایی است که در این فلات یخ‌زده وسیع پنهان شده‌اند. در سال1911 کاوشگری نروژی به نام رونالد آماندسن توانست با همراهی تیمی از کاوشگران، خود را به مرتفع‌ترین، بادخیزترین، سردترین، خشک‌ترین و دورافتاده‌ترین نقطه زمین برساند و با نصب نشانه‌ای روی یخ‌های جنوبگان، نخستین حضور بشر در این منطقه وحشی و بکر را ثبت‌کند. در مسیر اکتشاف این قاره، تاکنون حدود 15نفر در سال‌های مختلف جان خود را از دست ‌داده‌اند که شاید شناخته‌شده‌ترین آنها ارنست شکلتون باشد اما شرایط خطرناک و طاقت‌فرسا مانع از آن نشده است که بخشی از اسرار پنهان در اعماق جنوبگان به ‌دست بشر کشف نشده‌باشد. جنوبگان محل ذخیره 70درصد از آب‌شیرین و 90درصد از یخ آب شیرین سیاره‌زمین است. 2صفحه یخی غول‌پیکر که ضخامت آنها در مناطقی گاه به 4کیلومتر هم می‌رسد، 99درصد از سطح قاره را پوشانده‌است. این نقطه از زمین با محاسبه تکه‌های یخی شناور و جزیره‌هایش مساحتی برابر 14میلیون کیلومترمربع دارد. علاوه بر اکتشافات حضوری، بشر با کمک فناوری‌های جدید، مانند تصاویر ماهواره‌ای یا رادارهای لیزری توانسته شگفتی‌های متعددی را کشف کرده و به ثبت برساند. در ادامه مروری داریم بر مواردی از عجیب‌ترین این شگفتی‌ها.

بزرگ‌ترین دریاچه مخفی جنوبگان
دانشمندان در سال1970 با استفاده از چندین رادار توانستند بیش از 400دریاچه را در عمق 3کیلومتری یخ‌های جنوبگان کشف کنند. گفته می‌شود این دریاچه‌ها پس از جدا شدن جنوبگان از ابرقاره گوندوانالند ایجادشده‌اند. نکته شگفت‌آور درباره دریاچه‌ها این است که منجمد نیستند، زیرا فشار وزن صفحه یخی روی آنها مانع از منجمد شدن آب در دمای زیر انجماد شده است. دریاچه وستوک در عمق 3.5کیلوکتری از سطح، که در دهه1990 توسط دانشمندان روسی کشف شد، بزرگ‌ترین دریاچه زیر لایه‌های یخی در جهان و سومین دریاچه بزرگ جهان از نظر حجم آب است.

دریاچه عمیق
دریاچه‌ای است واقع در شرق جنوبگان که سال‌هاست دانشمندان را درگیر خود نگه‌داشته‌است. این دریاچه 55متر پایین‌تر از سطح آب دریا واقع شده است که میزان شوری آب آن هرچه به سمت عمق بیشتری بروید، بیشتر می‌شود. میزان شوری آب این دریاچه با میزان نمک بحرالمیت قابل‌مقایسه است و نمک موجود در آن 10برابر نمک موجود در اقیانوس است. این به آن معنی است که آب دریاچه، حتی در دمای منفی 20درجه در عمیق‌ترین بخش دریاچه هم یخ نمی‌زند. این دریاچه عملا قابلیت میزبانی از حیات را ندارد، اما دانشمندان چهار گونه میکروبی زنده را در آن کشف کرده‌اند.

آبشار خونین
در دره مک‌موردو آبشاری به ارتفاع ساختمانی 5طبقه و به رنگ سرخ به درون دریاچه بانی فرو‌می‌ریزد. از بالا، اینطور به‌نظر می‌آید که جراحتی در قلب صفحه یخی در حال خونریزی است، اما دانشمندان دریافته‌اند آب به‌شدت شور و غنی از آهن دریاچه‌ای در عمق 400متری سطح لایه یخی که برای مدت‌های طولانی از نور خورشید و اکسیژن دور بوده، با خروشیدن به بیرون از دریاچه با هوا تماس پیدا کرده و آهن درون آن اکسید می‌شود و رنگ آب به سرخ خونین تغییر پیدا‌می‌کند.

آتشفشان ارباس
بر خلاف انتظاری که از محیط منجمد جنوبگان داریم، این منطقه دارای چندین کوه آتشفشان است. صفحه راس دارای 4آتشفشان است که همه آنها به جز ارباس غیرفعال هستند. فعالیت این آتشفشان طی 30سال گذشته روندی افزایشی داشته‌است. گدازه‌های این آتشفشان بیش از 1.3میلیون سال است که جاری هستند. ارباس جنوبی‌ترین آتشفشان فعال جهان و با ارتفاع 3800متر دومین آتشفشان مرتفع جنوبگان است. در سال2013 دانشمندان در نزدیکی دهانه این آتشفشان در دمای بسیار بالا موفق به کشف ارگانیزم‌های متعددی شدند.

موجودات عجیب‌الخلقه
باوجود طاقت‌فرسا بودن شرایط محیطی جنوبگان برای شکل‌گیری حیات- در بعضی نقاط این قاره دما به منفی 89.4درجه سانتی‌گراد می‌رسد- محققان تاکنون موفق به کشف گونه‌های زیستی مختلفی در این قاره شده‌اند؛ چندین گونه میکروب، سخت‌پوست، نوعی مرکب‌ماهی غول‌پیکر، عنکبوت‌هایی به اندازه یک بشقاب غذاخوری، کرم‌های غول‌پیکر با تارهای درخشان طلایی و یخ‌ماهی‌های شفافی که تمامی اندام‌های درونی آنها از بیرون دیده می‌شوند. گونه‌های زیستی کشف‌شده در اعماق آب‌های جنوبگان میلیون‌ها سال است که هوا و نور خورشید را دریافت نکرده‌اند و با وجود این همچنان زنده‌اند و از متان و آمونیاک برای گذران زندگی خود استفاده می‌کنند.

کوه یخ آوازه‌خوان
صفحه یخی راس بزرگ‌ترین صفحه یخی جنوبگان است که ضخامتی برابر چند‌صد متر و وسعتی برابر 500هزار کیلومترمربع دارد. دانشمندان به تازگی دریافته‌اند این صفحه یخی صدای آوازگونه عجیبی از خود ایجاد می‌کند که ناشی از وزش باد در میان تپه‌های برفی است. باد باعث ایجاد ارتعاشات سطحی و اصوات لرزه‌ای مداوم می‌شود. آواز صفحه راس توسط گوش انسان قابل‌شنیدن نیست و دانشمندان از حسگرهای صوتی برای شنیدن آن استفاده می‌کنند.

رشته‌کوه مخفی
رشته‌کوه گامبورتسف به وسعت 1200کیلوتر و ارتفاع 3هزار متر در عمق 2تا4 کیلومتری صفحه یخی در جنوبگان پنهان شده‌است. این رشته‌کوه مخفی در سال1958 توسط دانشمندان روسی و به واسطه نوسانات گرانشی در منطقه و با کمک رادار کشف شد. این رشته‌کوه بیش از یک‌میلیارد سال سن دارد.