گفت و گو با نویسنده‌ای که سجل محله قدیمی را در قالب کتاب آورده است
رازهای سربه‌مهر «قیام»
فاطمه عسگری‌نیا
محله‌های قیام و کوثر از محله‌های قدیمی تهران هستند که در منطقه ۱۲ واقع شده‌اند. محله‌هایی با بافت قدیمی و گنجینه‌های ارزشمند تاریخی و معماری. در کوچه‌پسکوچه‌های این محله که قدم بزنیم رد پای آثار معماری استاد لرزاده را در مساجدش می‌بینیم، گرمابه‌های قدیمی و کاروانسراهای تاریخی هم تعدادشان در این محله‌ها کم نیست. سکونت مردم مذهبی و معتقد هم یکی از ویژگی‌های محله‌های قیام و کوثر است. این روزها «مهفام لطفی کامران» دست به قلم شده و درباره ویژگی‌های این ۲ محله کتابی را تهیه و تدوین کرده است.
گرچه محتوای کتاب درباره ۲ محله قیام و کوثر است، اما در نهایت نامش کتاب محله قیام شده و این عنوان گلایه‌ای است که نویسنده کتاب در ابتدای گفت‌وگویمان مطرح می‌کند: «قرار بود عنوان کتاب محله‌های قیام و کوثر باشد، اما در نهایت به نام محله قیام چاپ شد.»
رونمایی از کتاب محله قیام با حضور مسئولان شهری و محلی در سرای محله قیام انجام شد.
سال‌هاست بعد از اینکه در رشته شهرسازی و طراحی شهری فارغ‌التحصیل شد، کار در دفاتر توسعه محلی را ادامه داده است: «سابقه فعالیتم در دفاتر توسعه محلی به ۷ سال پیش برمی‌گردد. در طول این سال‌ها گرچه در دفاتر توسعه محلی محله شیوا در منطقه ۱۴، محله شکیب، محله سلسبیل در منطقه ۱۰ کار کرده‌ام، اما هیچ‌کدام جذابیت‌های محله‌های قیام و کوثر را نداشتند؛ چه از نظر ساختار شهری و معماری، چه از نظر برخورداری از گنجینه‌های تاریخی ارزشمند.»
دست به دامن اسناد شدم
جاذبه‌های محله‌های قیام و کوثر به دلش می‌نشیند و برای نوشتن کتابی راجع به این محله‌ها پای سخن اهالی قدیمی می‌نشیند: «قدیمی‌های محله قصه‌های زیادی را درباره محله خود روایت کردند، حتی کتاب خاطرات شهدای این ۲ محله هم به من در نگارش کتاب کمک کرد. سرنخ‌هایی که از این خاطرات می‌گرفتم مرا برای روایت قصه‌های پیدا و پنهان محله یاری کرد.» کتاب خاطرات شهدای محله فقط منحصر به اسناد مکتوبی نبود که این نویسنده جوان برای نگارش کتاب هویتی محله‌ها سراغشان را گرفت: «اسناد و نقشه‌های قدیمی که در کتابخانه‌ها از گذشته‌های دور محله وجود داشت به من در شناخت‌لایه‌های پنهان محله کمک کرد. با کمک این اسناد و نقشه‌ها پی بردم که بیش از ۹۰درصد اراضی محله را در گذشته مزارع و باغ‌ها تشکیل می‌دادند. حوالی خیابان ۱۷ شهریور و خیابان خراسان اراضی کشاورزی بود. نقشه‌های سال ۱۳۰۹ حکایت از آن دارد که نیمی از این محله‌ها یخچال و باغ بوده و تهرانی‌ها برای تأمین یخ ۶ ماه از سالشان به یخچال‌های این محله مراجعه می‌کردند.»
گنجینه‌های تاریخی در قیام و کوثر
برای نوشتن کتاب محله‌های قیام و کوثر غرق در محله می‌شود؛ از همنشینی با پیرمردها و پیرزن‌های محله گرفته تا گپ‌وگفت با پژوهشگرانی که در گذشته درباره محله تحقیق و جست‌وجو کرده‌اند. چکیده این تلاش‌ها را چنین بیان می‌کند: «محله‌های قیام و کوثر گنجینه‌ای از معماری ارزشمند تاریخی را در دل خود جای داده است. بناهای ارزشمند زیادی امروز در محله وجود دارد که متأسفانه هنوز در فهرست آثار تاریخی میراث به ثبت نرسیده‌اند و در سراشیب تخریب و نابودی‌اند. مساجد قدیمی با معماری چشمنواز در این محله کم نیستند که عمری بالای صد سال دارند؛ مساجدی چون لرزاده و فومنی که تا به حال چندین بار مرمت شده‌اند، اما زیر ضرب مرمت‌های غیراصولی ارزش معماری‌شان دستخوش تغییر شده است.»
مرثیه‌خوانی برای نابودی بناهای تاریخی
مرثیه‌خوانی این پژوهشگر جوان برای آثار تاریخی ارزشمند محله‌های قیام و کوثر تلخ است: «پمپ بنزین ری و تخریب آن جنایت شهری در این منطقه بوده است. ما در حالی شاهد تخریب شبانه و احداث پمپ بنزین جدید در این محدوده هستیم که پمپ بنزین ری در فهرست آثار ملی ثبت شده بوده و بعد از تخریب آن هیچ‌کس بازخواست نمی‌شود. علاوه بر این، بقایای ساختمان شتران در کوچه دریانی از دیگر آثار تاریخی ارزشمند در محله است که امروز به‌عنوان پارکینگ از آن استفاده می‌شود. دیوارهایش با داربست‌های آهنی محصور شده و هر روز از عمر این مجموعه ارزشمند کاسته می‌شود.»
از مسجد سنگی یک عکس هم نیست
یکی دیگر از بناهای تاریخی ارزشمندی که لطفی در کتاب خود بدان پرداخته مسجد سنگی است که امروز حتی نام و نشانی هم از آن باقی نمانده است: «با ساخت بزرگراه محلاتی بخش قابل‌توجهی از شمال محله از بین رفت، حتی در مسیر اجرای این پروژه مسجد سنگی هم تخریب شد تا حسرت دیدن زیبایی‌های آن به دل اهالی و دوستداران تهران بماند، چراکه حتی یک عکس قدیمی هم از این مسجد وجود ندارد. طرح‌های توسعه شهری در محله‌های قیام و کوثر استخوان‌بندی محله را دستخوش تغییر کرده و نمونه‌اش بلوار قیام است.»
جذب شخصیت ادیب‌الممالک شدم
یکی از جاذبه‌های دلنشین این ۲ محله برای نویسنده کتاب، سکونت «ادیب‌الممالک» در این خطه بوده است: «من حین تحقیق درباره ادیب‌الممالک جذب شخصیت او شدم و همین مسأله باعث شد تا اشعار و نوشته‌های او را با دقت بیشتری دنبال کنم. درس‌هایی که از این نوشته‌ها گرفتم قطع به یقین در زندگی شخصی‌ام کمک بسیاری به من خواهد کرد. معتقدم اگر اشعار او را با دقت بخوانید پرده از رازهایی برداشته می‌شود که در طول ۱۰۰ سال اخیر سربه مهر مانده است؛ برملا شدن رازی مانند محل دقیق زندگی او.»
مهفام لطفی کامران/ نویسنده کتاب محله قیام
سکونت اقشار مختلف اجتماعی در محله‌ها
یکی دیگر از نکات جالبی که این نویسنده جوان در کتاب قیام و کوثر به آن اشاره کرده همزیستی طبقات اجتماعی مختلف در این محله‌ها بوده است: «این ۲ محله از جمله محله‌های تهران هستند که فقیر و غنی، باسواد و بی‌سواد در کنار هم در کمال صلح و آرامش زندگی می‌کردند. همین مسأله باعث شده بود تا روحیه همدلی و هم‌گرایی در میان اهالی این منطقه بیش از سایر محله‌ها باشد. بیمارستان سوم شعبان مصداق عینی این همدلی است؛ بیمارستانی که با کمک خیّران محلی راه‌اندازی و هیأت امنای آن هم می‌شود ۱۰ نفر از معتمدان محل تا به بیماران نیازمند محله خدمت‌رسانی کند. این بیمارستان در خیابان شهید رضوی هنوز امید اهالی است.»
در همینه زمینه :
