جنگ تمام‌عیار اقتصادی

  علیرضا احمدی  

امضای توافق برجام در تیرماه1394و به تبع آن برچیده‎‌‎شدن برخی تحریم‎‌‎های بین‎‌‎المللی، چشم‎‌‎انداز گسترده‎‌‎ای را پیش روی اقتصاد ایران ترسیم کرد که در حوزه نفت و گاز ملموس‎‌‎تر بود. تولید نفت ایران در مقطع مهرماه1395به نزدیک 4میلیون بشکه در روز رسید، درحالی‎‌‎که پیش‎‌‎از برجام و در زمان تحریم، میزان تولید نفت ایران در بیشترین مقدار خود روزانه حدود یک‌میلیون بشکه بود. بعد از اجرایی شدن برجام شرکت‎‌‎های خارجی زیادی نیز برای بازگشت به بازار ایران ابراز تمایل کردند که یکی از مهم‎‌‎ترین آنها، قرارداد نفتی با «توتال» فرانسه بود که 12تیرماه1396منعقد شد. این نخستین و بزرگ‎‌‎ترین قرارداد سرمایه‎‌‎گذاری خارجی به ارزش 5میلیارد دلار از زمان رفع تحریم‎‌‎ها بود که گام بلندی در انعقاد قراردادهای نفتی محسوب می‎‌‎شد.
 با فضای مثبتی که برجام در اقتصاد ایران ایجاد کرده بود، در سال 1395تورم هم تک‎‌‎رقمی شد؛ موضوعی که آخرین‎‌‎بار در سال1369تجربه شده ‎‌‎بود. اما به‎‌‎نظر می‎‌‎رسید فضای تحرک ایجاد شده در اقتصاد ایران چندان پایدار نباشد، چرا که از یک‎‌‎سو طرف‎‌‎های آمریکایی و اروپایی از اجرای کامل تعهدات خود در زمینه رفع یکجای تحریم‎‌‎ها طفره می‎‌‎رفتند و از سوی دیگر تحولات سیاسی آمریکا و روی‎‌‎کار آمدن دونالد ترامپ و دیدگاه منفی وی نسبت به برجام، فضای پرالتهابی را در فعالیت‎‌‎های مالی و اقتصادی به‎‌‎ویژه در حوزه تجارت‎‌‎خارجی به‎‌‎وجود می‎‌‎آورد. در این میان وقوع اعتراضات دی‎‌‎ماه1396که مشکلات معیشتی مردم دلیل اصلی آن عنوان می‎‌‎شد و همچنین بحران افزایش قیمت دلار که در بهمن‎‌‎ماه1396اوج گرفت، به بی‎‌‎ثباتی اقتصادی کشور دامن می‎‌‎زد. بحران ارزی کشور در سال1397هم ادامه یافت و در آخرین روزهای فروردین‎‌‎ماه، بانک مرکزی با صدور بخشنامه‎‌‎ای، خرید و فروش «اسکناس ارز» را قانونا ممنوع و عملیات مجاز صرافی‎‌‎ها را به «انتقال ارز به دستور هر یک از بانک‎‌‎های دارای مجوز ارزی، خرید ارز ناشی از صادرات کالاهای غیرنفتی از صادرکنندگان و فروش ارز خریداری ‎‌‎شده به متقاضیان از طریق سیستم بانکی» محدود کرد. با این تصمیم بانک‎‌‎های دولتی به‌عنوان جایگزین صرافی‎‌‎ها برای خرید ارز مردم معرفی شدند و خرید و فروش ارز خارج از سیستم بانکی «جرم» تلقی شد. این بخشنامه چهارراه استانبول و میدان فردوسی تهران را که بورس صرافی‎‌‎هاست، تعطیل کرد. بی‎‌‎ثباتی در اقتصاد کشور با خروج ایالات‎‌‎متحده از برجام در اردیبهشت‎‌‎ماه1397 ابعاد تازه‎‌‎ای به‌خود گرفت و بازگشت تحریم‎‌‎ها و رویکرد فشارحداکثری علیه ایران، اقتصاد کشور را در شرایط سختی قرار داد. با بالا گرفتن بحران اقتصادی، رسیدگی به پرونده‎‌‎های مفاسد اقتصادی با جدیت بیشتری در دستورکار مسئولان قرار گرفت و آیت‎‌‎الله آملی لاریجانی، رئیس وقت قوه‎‌‎ قضاییه در نامه‎‌‎ای به رهبرانقلاب، از ایشان درخواست کرد اجازه‎‌‎ «اقدامات ویژه» برای «برخورد قاطع و سریع» با اخلالگران و مفسدان در چارچوب قانون، داده شود. رهبرانقلاب نیز در نامه‎‌‎ 20مردادماه1397، با این موضوع موافقت کردند. از مشهورترین چهره‎‌‎هایی که درپی این مجوز محاکمه شدند می‎‌‎توان به حسین هدایتی و پرویز کاظمی (وزیر رفاه دولت احمدی‎‌‎نژاد) اشاره کرد. وحید مظلومین مشهور به سلطان سکه و باقری درمنی مشهور به سلطان قیر هم اعدام شدند و این روند در دوره ریاست آیت‎‌‎الله رئیسی بر قوه قضاییه نیز ادامه یافت که مهم‎‌‎ترین نمونه آن، رسیدگی به اتهامات اکبر طبری بود. چالش‎‌‎های اقتصادی کشور در سال1398هم با وسعت بیشتری ادامه یافت و تورم تأثیر چشمگیری بر معیشت بخش‎‌‎های زیادی از جامعه برجا گذاشت تا جایی که افزایش قیمت بنزین به لیتری 3هزارتومان در آبان‎‌‎ماه سبب شد ناآرامی‎‌‎ها و اغتشاشاتی در شهرهای مختلف کشور و به‎‌‎ویژه درمناطق حاشیه‎‌‎نشین صورت گیرد و درطول سال‌های 98و99 رقابت تنگاتنگ نرخ ارز و تورم برای افزایش، مشکلات بسیاری برای بازار به‎‌‎ویژه در حوزه تأمین کالاهای اساسی مردم به‎‌‎وجود آورد.