تاریخچه‌ای خواندنی، مدفون زیر خاک

در میان تمام آثار تاریخی و کهن سرزمین‌های مختلف، گورستان‌های باستانی اهمیت بسیاری دارند؛ چرا که اساسا گورستان‌های تاریخی، قدیمی‌ترین آثار به جا مانده از هر قومی به‌حساب می‌آیند که می‌توان از آنها اطلاعات بسیاری استخراج کرد. در ایران هم ده‌ها گورستان تاریخی وجود دارد که ما برای دیدن‌شان باید راهی شهرها و روستاهای قدیمی کشور شویم. اما در همین تهران خودمان آرامستان‌هایی وجود دارد که قدمت آنها به بیش از 200سال می‌رسد و در آنها می‌توان قبرهای زنانه و مردانه و سنگ قبرهای دایره‌ای و مستطیلی شکل دید! این آرامستان‌ها که در محله فرحزاد و در جوار امامزاده ابوطالب(ع) و امامزاده صالح(ع) قرار دارند، به کلی با قبرستان‌های امروزی متفاوت هستند و در وجب به وجب آنها می‌توان تاریخچه‌ای ناب را مشاهده کرد. اگر کنجکاو شده‌اید تا درباره این آرامستان‌های قدیمی که گفته می‌شود قدیمی‌ترین آثار به جا مانده از ده فرحزاد هستند، بیشتر بدانید، با ما به شمال غرب پایتخت و به ده فرحزاد بیایید.

 فرحزاد؛ روستای قدیمی شمال غرب تهران
روستای چند صد ساله فرحزاد که در تقسیم‌بندی‌های جدید شهری یکی از محله‌های منطقه 2تهران به‌حساب می‌آید، در شمال غرب پایتخت واقع شده است. احتمالا بیشتر ما این روستای قدیمی را با رود - دره و سفره‌خانه‌هایش، به‌عنوان یک تفرجگاه خوش آب و هوا در محدوده شمالی تهران می‌شناسیم. درحالی‌که روستای فرحزاد به واسطه قدمتی که دارد، یک منطقه بکر گردشگری هم به‌حساب می‌آید. این روستای قدیمی که به استناد کتب تاریخی حدود 800سال قدمت دارد، میزبان دو امامزاده به نام‌های ابواطالب(ع) و صالح(ع) است که زمین‌های اطراف این امامزاده‌ها از گذشته‌های دور محلی برای خاکسپاری اموات فرحزادی‌ها به‌حساب می‌آمده.

 قبرستان‌های 200ساله
موقعیت روستای فرحزاد در تمام 800سال گذشته، بارها و بارها به‌دلیل سیل، باد و باران تغییر کرده است. به همین دلیل قبرستان‌های قدیمی این ده با جابه‌جایی اهالی آن به مرور از بین رفته و حالا جای آنها را خیابان‌ها، بزرگراه‌ها و آپارتمان‌های بلندمرتبه شمال تهران گرفته است. با وجود این اما کنار آستان دو امامزاده این روستا، آرامستان‌هایی وجود دارد که به گواه سنگ قبرهای آنها، عمری به بلندی 200سال و حتی بیشتر دارند. اینطور که قدیمی‌ترهای فرحزاد می‌گویند، سال‌های سال پیش این روستا به ده بالا و ده پایین تقسیم می‌شد. ساکنان ده پایین متوفیان خود را در آستان امامزاده صالح(ع) به خاک می‌سپردند و متوفیان ده بالا در جوار آستان امامزاده ابوطالب(ع) به خاک سپرده می‌شدند.

  روزگاری که سنگ قبر وجود نداشت
این دو قبرستان تاریخی پر از قبرهای قدیمی است که حتی برخی از آنها سنگ قبر ندارند! البته در نگاه اول اینطور به‌نظر می‌رسد که این قبرها فاقد سنگ قبر هستند، اما اگر بیشتر دقت کنیم قطعه سنگ‌های کوچکی را می‌بینیم که به شکل عمودی در زمین فرو رفته‌اند و همان‌ها در گذشته‌های دور نقش سنگ قبر را ایفا می‌کردند! ظاهرا در آن روز و روزگار که ده فرحزاد جمعیت اندکی داشته، کسی نیاز به نوشتن نام متوفی‌اش نداشته و همه، جایی که عزیزان‌شان را به خاک سپرده بودند، می‌دانستند. برای همین فقط به گذاشتن یک یا چند سنگ عمودی کنار قبر اکتفا می‌کردند. اما شاید برایتان جالب باشد بدانید همین سنگ‌های کوچک عمودی که در زمین فرو رفته‌اند، خودشان دارای قاعده و قانون‌هایی بودند. اینطور که قدیمی‌ترهای ده فرحزاد می‌گویند معمولا بازماندگان فرد متوفی در روزگاری که خبری از سنگ قبرهای امروزی نبوده، یک قطعه سنگ بالای سر و یک قطعه سنگ پایین پای متوفی می‌گذاشتند تا محدوده قبر مشخص شود. حتی گاهی اوقات ساکنان ده فرحزاد دست به اقدامی جالب می‌زدند تا در نگاه اول مشخص شود قبر متعلق به یک خانم یا یک آقاست! اگر قبر فقط دارای 2قطعه سنگ در بالا و پایین محدوده قبر بود، یعنی متوفی مرد بوده. اما اگر در میانه قبر هم سنگ دیگری قرار داشت، نشان از زن بودن متوفی داشت!

  از سنگ‌های دایره‌ای تا مستطیلی
این زنانه و مردانه بودن قبرها، تا سال‌های بعد هم که سنگ قبرهای اولیه شکل گرفته بود، ادامه داشت. به این ترتیب که برای خانم‌ها از سنگ قبر دایره‌ای استفاده می‌کردند و برای آقایان سنگ قبر مستطیلی می‌گذاشتند! به این شکل هر فردی که قدم به گورستان می‌گذاشت، در نگاه اول از روی سنگ قبرها متوجه می‌شد که متوفی مرد یا زن است. اما ساخت همین سنگ قبرهای اولیه هم برای ساکنان آن زمان فرحزاد کار بسیار دشواری بود. چرا که آنها باید این سنگ‌ها را از کوه‌های پیرامون محل زندگی‌شان جدا می‌کردند، بعد آنها را به‌سختی از کوه به ده می‌آوردند و درنهایت با تیشه ـ بسته به اینکه متوفی‌شان زن یا مرد است - سنگ‌ها را تراش می‌دادند!

 تراش اسم متوفی روی سنگ
روز به روز که به جمعیت فرحزاد و متعاقب آن درگذشتگان آنها اضافه می‌شد، اهالی فرحزاد به این نتیجه رسیدند که صرف استفاده از 2یا 3سنگ، یا به‌کار بردن سنگ قبرهای دایره‌ای و مستطیلی برای شناسایی از دست رفته‌های‌شان کافی نیست و باید نام اموات‌شان را هم روی سنگ‌ها بنویسند. نتیجه این شد که وقتی سنگ‌ها را از دل کوه می‌کندند و به ده می‌آوردند، آن را به‌دست یکی از اهالی روستا می‌رساندند تا با تیشه روی آنها نام متوفی را بتراشد. اگر چه رفته‌رفته سنگ قبرهای امروزی جایگزین سنگ‌های تراش نخورده شد، اما اگر راهی قبرستان‌های قدیمی فرحزاد در جوار دو امامزاده این روستا شوید، می‌توانید سیر تکاملی سنگ قبرها را از نزدیک ببینید؛ از قطعه سنگ‌های کوچک فرو رفته در زمین، تا سنگ‌های بی‌نام و نشان دایره‌ای و مستطیلی و در ادامه سنگ‌هایی که نام متوفی روی آنها با تیشه و با خطی نامرتب حک شده است.

 جمع لآلی‌ها و فرحزادی‌ها
اسامی حک شده روی سنگ قبرها که بیشتر آنها فرحزادی و لآلی است، نشان می‌دهد در گذشته همه ساکنان ده فرحزاد با هم فامیل بوده‌اند. برخی از آرامگاه‌ها هم با دیگر آرامگاه‌ها متفاوت است که نشان می‌دهد فرد به خاک سپرده شده یکی از بزرگان ده بوده. اگر کمی حوصله کنید و برای دیدن تمام سنگ قبرها وقت بگذارید، می‌توانید آرامگاه کدخداهای ده را هم در همین گورستان‌های قدیمی پیدا کنید.

 باز شدن درِ آرامستان‌ها در روزهای آخر هفته
اگر تصمیم گرفتید روزی به این آرامستان‌ها سری بزنید، حتما روزهای آخر هفته را انتخاب کنید. چون معمولا درِ گورستان قدیمی فرحزاد در روزهای هفته بسته است و فقط در روزهای پنجشنبه و جمعه باز می‌شود. اگر در این روزها به محدوده فرحزاد بروید، می‌توانید همه اهالی روستا را در این آرامستان‌ها ببینید! چرا که اهالی فرحزاد از گذشته‌های دور شرکت در تشییع جنازه و سر زدن به اموات را از هر کاری مهم‌تر می‌دانستند و تحت هر شرایطی که بود شب‌های جمعه خودشان را به آرامستان‌های روستایشان می‌رساندند. اگر پای صحبت قدیمی‌ترهای ده فرحزاد بنشینید حتما برایتان تعریف می‌کنند که در گذشته اگر کسی به رحمت خدا می‌رفت، همه از پیر و جوان، زن و مرد و کوچک و بزرگ، خانه و کار و زندگی‌شان را رها می‌کردند و به اتفاق هم به آرامستان روستا می‌رفتند. حتی در آن روز خانم‌های ده هم رخت نمی‌شستند و این کار را گناه می‌دانستند! چون به اعتقاد آنها شرکت در تشییع جنازه از هر کاری واجب‌تر بود. همین تفکر را می‌توانید امروز هم در میان فرحزادی‌ها ببینید. پنجشنبه و جمعه هر هفته تمامی اهالی این محله قدیمی خودشان را به آرامستان‌های قدیمی جوار امامزاده عبدالله(ع) و امامزاده صالح(ع) می‌رسانند تا به اموات‌شان سر بزنند.