جشن بدون مهمان

 سعید مروتی_روزنامه‌نگار

جشنواره فیلم فجر در طول نزدیک به4دهه برگزاری‌اش انواع و اقسام فراز و نشیب‌ها را پشت سر گذاشته است؛ جشنواره‌ای که همیشه دولتی بوده و همیشه شیوه برپایی‌اش، فیلم‌های حاضر در آن و برگزیدگانش بحث‌برانگیز بوده است؛ جشنواره‌ای که در تمام این سال‌ها مهم‌ترین رخداد سینمایی کشور بوده و احتمالا خواهد بود. در دوره اول فیلم فجر بدون اعلام نام برگزیدگان به‌کار خود خاتمه داد. دوره پنجم در اوج جنگ تحمیلی به شیوه سراسری برگزار شد و این اتفاق بعدها و در دهه‌های بعد هم بارها تکرار شد. روزگاری به‌عنوان جشنواره‌ای کاملا ملی برپا می‌شد (درحالی‌که دوره اولش جشنواره‌ای بین‌المللی بود) بعد صفت بین‌المللی به آن الصاق شد. در دهه 90 با راه‌اندازی جشنواره جهانی فجر، دوباره فستیوال پرهیاهویی که در بهمن‌ماه سینما را به تیتر یک تبدیل می‌کرد، رخدادی ملی شد. در دوره‌ای تصمیم‌گیران از تعداد برگزیدگانش کاستند تا شبیه دیگر فستیوال‌های سینمایی جهان شود و اعتراض‌ها و تغییر مدیریت دوباره آن را به همان مسیر آشنایش بازگرداند. جشنواره‌ای که در بیشتر سال‌ها در شیوه برگزاری و اهدای جوایز ترکیبی از مراسم اسکار و جشنواره‌هایی چون کن و ونیز بوده است. فجر احتمالا تنها جشنواره سینمایی دنیاست که فیلم‌هایش در سانس‌‌های متعدد برای مردم به نمایش درمی‌آید. این تعداد نمایش مردمی گاهی اوقات مفهوم فستیوال را هم زیر سؤال می‌برد و جشنواره را به اکران عمومی نزدیک می‌کند. جشنواره فیلم فجر رخدادی دولتی است. وزارت ارشاد متولی برگزاری‌اش است و همیشه دبیرش مدیری دولتی بوده ولی در ترکیب هیأت داوران بعد از چند دوره اول، این سینمایی‌ها بوده‌اند که اکثریت داشته‌اند. دوره‌های زیادی را می‌شود مثال زد که همه اعضای هیأت داوران را سینماگران تشکیل می‌داده‌اند و البته برعکسش هم بوده. این شاید تنها فستیوال سینمایی جهان باشد که در هر دوره تصویر مسلط حال و هوای روز جامعه را به نمایش گذاشته است. یعنی با رعایت تمام ملاحظات رخدادی که متولی‌اش دولت بوده، روح جمعی سینماگران بعد از جشنواره‌های کنترل شده دهه60 (که در آنها هم خیلی وقت‌ها فردیت فیلمساز، بر قواعد نانوشته غلبه می‌کرد) فیلم فجر بخشی از رخدادهای سیاسی، اجتماعی هر دوره‌ای را بازتاب داده است.
روزگاری آیینه تمام‌نمای سینمای ایران بوده. بعدها این ویژگی را تا حدودی از کف داده. سال‌هایی رونق شگفت‌انگیزی داشته و زمانی از رونقش کاسته شده. در ادوار مختلف محل آزمون و خطای مدیران بوده و بارها برایش چرخ از نو اختراع شده ولی همیشه یک ویژگی ثابت داشته است. جشنواره فیلم فجر همیشه مخاطب گسترده داشته. نخستین تصویر ثبت شده از جشنواره در ذهن من به تصویر سیاه و سفید صف‌های طولانی و فشرده مقابل سینما آزادی در نخستین دوره فجر بازمی گردد. روزگار «خط قرمز»، «مرگ یزدگرد» و«حاجی واشنگتن». چند سال بعد و در نوجوانی من هم شدم یکی از جمعیت مشتاق ایستاده در صف تا «دندان مار» و «هامون» و «ردپای گرگ» و «ناصرالدین‌شاه اکتور سینما» را ببینم. تا اگر از صف‌های طولانی آزادی و بهمن ناامید شدم، با شتاب خودم را به سر لاله‌زار برسانم و در کریستال، فیلم تازه مهرجویی و عیاری و حاتمی را ببینم. در این صف‌ها نام‌های زیادی را برای نخستین‌بار شنیدیم. فیلمسازان و فیلم‌هایی که نامشان را در مجله فیلم ندیده یا کمتر دیده بودیم. مجله فیلمی که از 3نفری که در صف جشنواره ایستاده بود یک نفر ویژه‌نامه‌اش دستش بود. مجله‌ای که بعد از تماشای «عجیب‌تر از بهشت» در سینما استقلال باید سراغش می‌رفتی تا شاید غرابت فیلم جارموش کمی قابل فهم شود.
سال‌های خوشبختی، رسیدن به کارت جشنواره و ورود به سینمای رسانه‌ها بود و باید چند سالی می‌گذشت تا خاطره آن زمستان‌های سرد و ساعت‌ها ایستادن در صف، تبدیل به نوستالژی شود. تا متوجه شویم درصد قابل توجهی از جماعتی که به‌عنوان ژورنالیست و منتقد فیلم‌های جشنواره را رایگان می‌بینند، نسبت عاشقانه‌ای با سینما ندارند. تا متوجه شویم عشق همان سال‌های یخ زدن در صف‌های طولانی، له شدن زیر فشار جمعیت و لحظه باشکوه و فاتحانه ورود به سینما و منتظر ماندن برای رفتن به سالن و بر پرده افتادن فیلم بوده است. سال‌ها گذشت و جشنواره فیلم فجر به‌روز شد و تماشاگران نسل‌های بعدی از راه رسیدند تا سنت نسل‌های خسته و فرسوده را ادامه دهند. جشنواره فیلم فجر با تمام کاستی‌ها و تناقض‌هایش، با همه بی‌نظمی‌ها و بی‌سلیقگی‌هایش همچنان فستیوالی برای مردم ماند تا امروز که به عصر کرونا رسیده‌ایم.
   جشنواره سی و نهم قرار است بدون حضور تماشاگران برگزار شود. این لیگ برتر فوتبال نیست که کسی استادیوم نرود و بشود بازی را برگزار کرد. بدون تماشا، مگر رخدادی در کار خواهد بود؟ در سالی که در بیشتر اوقاتش سینماها تعطیل بوده، برپایی جشنواره فیلم فجر چه کارکردی دارد؟ پاسخ احتمالا قائل شدن به کارکردی نمادین است. اینکه در سال کرونا ۱۱۰ فیلم متقاضی حضور در جشنواره شده‌اند، نشان می‌دهد سینمای ایران بدون تماشا هم به تولید ادامه می‌دهد. اینکه این فیلم‌ها چگونه، با چه سرمایه‌ای و به چه امیدی ساخته شده‌اند، سؤال‌هایی هستند که پرداختن به آنها جایش در اینجا نیست. تولید بدون اکران قصه‌ای مفصل است و برای پرداختن به آن باید وارد جزئیات شد. فعلا همین آمار حیرت‌انگیز نشان می‌دهد، در بدترین سال سینما هم فیلم‌های زیادی ساخته شده است.
   حذف هیأت انتخاب و داوری همه فیلم‌های متقاضی، کار هیأت داوران را سخت و فرسایشی می‌کند. قطعا همه فیلم‌های متقاضی حضور، به جشنواره نخواهند رسید ولی همان‌ها هم که می‌رسند تعدادشان بسیار بیشتر از استاندارد معقول داوری یک فستیوال است. همیشه نسبت به عملکرد هیأت انتخاب نقدهای جدی وارد شده و مهم‌ترینش اعمال ممیزی به جای قضاوت هنری بوده. بدون هیأت انتخاب داستان چگونه پیش خواهد رفت؟ به‌نظرم تفاوت چندانی وجود ندارد و ممیزی احتمالی در تعیین نامزدهای سیمرغ اعمال خواهد شد. حالا سازوکار دیدن و داوری کردن این همه فیلم چگونه خواهد بود هم، خودش داستانی است.البته که می‌دانیم از 011 فیلم متقاضی تعداد قابل توجهی وارد گردونه داوری نخواهند شد. فیلم‌هایی نمی‌رسند،فیلم‌هایی شرایط لازم را ندارندو ...
تعداد زیاد فیلم‌هایی که در جشنواره فجر داوری شده‌اند هم البته مسبوق به سابقه است و این اتفاق بارها در نیمه اول دهه 70 رخ داده. جشنواره چهاردهم فجر با ۴۱ فیلم در بخش مسابقه سینمای ایران و ۲۲ فیلم در بخش مسابقه فیلم‌های اول و دوم رکورددار است؛ رکوردی که امسال شکسته خواهد شد.
   نمایش محدود و کنترل شده فیلم‌ها برای منتقدان و سینمایی‌نویسان هم سنگ بزرگی است که باید دید چگونه برداشته می‌شود. اول اینکه چگونه می‌شود سیل مشتاقان دریافت کارت جشنواره را مهار کرد و سازوکار تشخیص افراد اصلح چیست. با این همه رسانه و مدعی چطور می‌شود افراد را برای تماشای فیلم‌ها انتخاب کرد و نکته مهم‌تر اینکه به فرض موفقیت در این کار، چه تضمینی برای رعایت فاصله اجتماعی و لحاظ کردن پروتکل‌های بهداشتی وجود دارد؟ اصلا شدنی است؟ برای این کار به سینماها و پردیس‌های بیشتری نیاز نیست؟ 
   برگزاری جشنواره فیلم بدون تماشاگر، مثل برپایی جشن بدون مهمان است. دوره سی و نهم احتمالا غریب‌ترین جشنواره همه ادوار خواهد بود. جشنواره‌ای که برگزار می‌شود فقط برای اینکه برگزار شده باشد؛ که بعدها به یاد بیاوریم در عصر کرونا جشنواره فیلم فجر برای تعطیل نشدن، راهی حداقلی یافت تا از تقویم خط نخورد.

برگزاری جشنواره فیلم بدون تماشاگر، مثل برپایی جشن بدون مهمان است. دوره سی و نهم احتمالا غریب‌ترین جشنواره همه ادوار خواهد بود؛ جشنواره‌ای که برگزار می‌شود فقط برای اینکه برگزار شده باشد؛ که بعدها به یاد بیاوریم در عصر کرونا جشنواره فیلم فجر برای تعطیل‌نشدن، راهی حداقلی یافته تا از تقویم خط نخورد