نویسنده و منتقد؛ عین صاد

  سید محمد حسین محمدی     

 شیخ علی صفایی حائری، معروف به «عین صاد» در ذیل هیچ گروه، فرقه و یا جریانی تعریف نمی‎‌‎شد. چارچوب فکری و سلوک رفتاری‎‌‎اش را از هیچ‎‌‎کسی نگرفته بود و ادامه هیچ جریانی نبود بلکه خود آغازگر جریانی نو با ادبیاتی تازه بود. تا پیش از او، هیچ روحانی‎‌‎ای را نمی‎‌‎توان نام برد که تا این اندازه به ادبیات داستانی توجه کرده باشد. صفایی در ۱۳سالگی تمام آثار صادق هدایت را خوانده و بنابر نقل خودش در دوره جوانی بیش از 200هزار صفحه ادبیات مطالعه کرده بود. رویکرد حائری به ادبیات تنها از سر تفنن نبود. او خود راسا شروع به نقد و بررسی آثار داستانی کرد و نقدهای مختلفی را درباره آثار مختلف داستانی نوشت. از میان نقدهای او می‎‌‎توان به یادداشت‎‌‎هایش درباره «سگ و زمستان بلند» شهرنوش پارسی‌پور، «صد سال تنهایی» مارکز، «رازهای سرزمین من» رضا براهنی و «کلیدر» دولت‌آبادی اشاره کرد. هرچند نوع نگاه و شیوه نقد او بر این آثار نسبت چندانی با جریان‎‌‎های نقد ادبی نداشت اما نفس این توجه به اندازه کافی مهم بود. بعدها نیز برخی از نویسندگان و کارگردانان مشهور ایرانی، خود را متاثر از آرا و شخصیت علی صفایی دانستند. رضا میرکریمی فیلم «زیر‌نور ماه» را متاثر از زندگی عین صاد دانست و برخی دیگر از نویسندگان و هنرمندان نیز به این تأثیرپذیری اعتراف کردند. گفته شده است که حتی بخش‎‌‎هایی از فیلمنامه فیلم «روز واقعه» هنگام تولید، مطابق نظر علی صفایی تغییر کرده و به‎‌‎صورت نهایی درآمده است. دیدگاه‎‌‎ها و فعالیت‎‌‎های عین صاد منحصر به ادبیات نبود، آنچه علی صفایی به مخاطبانش ارائه می‎‌‎کرد، یک بسته کامل جهان‎‌‎بینی بود؛ جهان‎‌‎بینی‌ای که در حوزه‎‌‎های مختلف عملی و نظری زندگی می‎‌‎توانست نقش ایفا کند. این نگاه متفاوت و بیان خلاف معمول، البته که مخالفانی هم داشت. از نخستین کسانی که به‎‌‎نقد علی صفایی پرداخت و او را مورد هجمه قرار داد، مسیح مهاجری بود. مهاجری در سال60 و در روزنامه جمهوری، صفایی را به تفکر التقاطی و مادی متهم کرد. علی صفایی نسبت به این انتقاد واکنش نشان داد. برخی از شاگردان عین صاد نیز در ملاقاتی با آیت‎‌‎الله خامنه‎‌‎ای این اتهامات را به ایشان منتقل کرده و ایشان نیز به طرفداری از علی صفایی حائری پرداختند. هرچه بود صفایی از جانب جریان رسمی حوزه چندان‎‌‎که باید و شاید موردتوجه قرار نگرفت اما با آغاز دهه80‌شمسی رفته‎‌‎رفته برشمار خوانندگان و طرفداران او افزوده شد و این استقبال تا جایی پیش رفت که امروزه کمتر طلبه‎‌‎ای را می‎‌‎توان سراغ گرفت که اثری از او نخوانده و یا لااقل اسمی از علی صفایی حائری نشنیده باشد.