وابستگی عاطفی به گروگانگیرها
بررسی آسیب‌های روانی گروگانگیری و بروز سندروم استکهلم در گفت‌وگو با صدیقه حسینخانی، روانشناس
زهرا رستگارمقدم_روزنامه‌نگار
فکر نکنید برای اینکه خودمان را در قالب یک گروگان ببینیم، حتما باید عده‌ای بریزند توی دفتر کار یا خانه‌مان، اسلحه را بگذارند روی شقیقه‌مان و بگویند هرچه داریم را بریزیم توی کیسه‌شان یا دیگران را وادار به کاری کنند که می‌خواهند صورت بپذیرد تا بعد ما را رها کنند برویم پی کارمان. این، گانگستری‌ترین و شمایل‌گونه‌ترین وجه گروگانگیری است که در فیلم‌های سینمایی کم ندیده‌ایم و در صفحات حوادث روزنامه‌ها کم نخوانده‌ایم؛ کلیشه‌ای رایج که بارها مورد توجه نویسندگان رمان‌ها و کارگردان‌های فیلم‌های سینمایی قرار گرفته است، ازجمله همین ابراهیم حاتمی‌کیای خودمان که دست‌کم در 2فیلمش سراغی از این موضوع گرفته در «آژانس شیشه‌ای» و «ارتفاع پست»؛ اولی ماجرای به گروگان‌گرفتن کارکنان و عده‌ای از مشتری‌های دفتر یک آژانس هواپیمایی را دنبال کرده و آن یکی، گروگانگیری در هواپیما را مدنظر قرار داده است. در سینمای جهان هم که فیلم‌هایی با موضوع گروگانگیری فراوان است. در همین پرونده، گزارشی درباره آنها آمده و خوانده‌اید. اما همانطور که گفتیم، گروگانگیری صرفا همین نیست که عده‌ای گروگانگیر به شکلی کلاسیک بریزند توی خانه و دفتر کارمان و کارشان را با تهدید ما پیش ببرند. امروزه گروگانگیری، در مباحث روان‌کاوی نیز به‌عنوان یکی از آسیب‌های روانی مطرح است و مورد بررسی قرار می‌گیرد. آنچه روانشناسان علاوه بر شکل‌های مرسوم گروگانگیری دنبال می‌کنند و به گروگان‌ها به‌عنوان افرادی مورد مطالعه نگاه می‌کنند، گروگانگیری عاطفی است. گروگانگیری عاطفی، بدون اسلحه و ضرب و زور مرسوم صورت می‌گیرد. یکی از رایج‌ترین شکل‌های گروگانگیری عاطفی، در حوزه کودک‌آزاری اتفاق می‌افتد. در این فقره، کودکان، گروگان‌های عاطفی و ابزار والدین به‌حساب می‌آیند. در بسیاری از خانواده‌ها، دیده می‌شود والدین از کودکان خود به‌عنوان ابزار برای تهدید یکدیگر استفاده می‌کنند که کودکان این خانواده در مقایسه با سایر کودکان آسیب می‌بینند. با توجه به تحقیقات انجام‌شده شاهد افزایش اینگونه کودک‌آزاری‌ها در کشور هم هستیم. در این میان، گروگانگیری، سبب‌ساز بروز سندروم‌های مختلف نیز شده است؛ ازجمله سندروم استکهلم. درباره گروگانگیری و آسیب‌های روانی آن ازجمله همین سندروم استکهلم، با صدیقه حسینخانی، روانشناس به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
گروگانگیری، وضعیتی است که احتمالا کمتر کسی آمادگی قرارگرفتن در آن را دارد. ما طبعا فکر می‌کنیم این وضع، بیشتر در فیلم‌ها اتفاق می‌افتد و لابد ما در آن گرفتار نمی‌شویم. آیا می‌توان از پیش نسبت به چنین وضعیتی آمادگی کسب کرد؟
خب گروگانگیری فشار روانی زیادی به گروگان وارد می‌کند. شما اگر از همین لحظه که با هم صحبت می‌کنیم شروع کنید به‌لحاظ روانی در این‌باره آمادگی کسب‌کردن، اگر خدای ناکرده بعدها دچار چنین موقعیتی شوید، بدیهی است که باز هم دچار فشار روانی خواهید بود. با این حال تردیدی نیست که می‌توان با تجهیز به برخی تسهیلات روانی از آسیب‌های بیشتر در این‌باره جلوگیری کرد.
این آسیب‌ها را چگونه می‌توان تقسیم‌بندی کرد؟
فشار روانی زیادی که به گروگان وارد می‌شود، به روان محدود نمی‌ماند. این فشار روانی سبب‌ساز این خواهد شد تا گروگان، غیرارادی و فیزیولوژیک به فشار پاسخ دهد. تعریق، تهوع و تپش قلب یا حمله (تشنج) ازجمله این پاسخ‌هاست.
یکی از عجیب‌ترین بروز و ظهورهای آسیب‌روانی در فرد گروگان، ابتلا به سندروم استکهلم است. آیا این هم پاسخی فیزیولوژیک است؟
درست است که این سندروم محصول تسلط حالتی عاطفی بین گروگانگیر و گروگان است، با این حال، پاسخی فیزیولوژیک است که ذهن انسان برای دفاع از خود انتخاب می‌کند. شما نسبت به گروگانگیر، حس همدلی پیدا می‌کنید و این احساس، به شما حس امنیت می‌دهد. گروگانی که نسبت به گروگانگیر بی‌عاطفه است، از تجهیز به این حس امنیت بی‌بهره است. اگر فیلم آژانس شیشه‌ای، ابراهیم حاتمی‌کیا و ماجرای گروگانگیری حاج‌کاظم در آن آژانس هواپیمایی را به‌خاطر داشته باشید، لابد آن پیرمرد گروگان را که با گروگانگیرها همدل بود به‌خاطر می‌آورید. بین جمع گروگان‌ها، او تنها کسی بود که چندان مضطرب نبود.
ابتلای گروگان به سندروم استکهلم از کجا شروع می‌شود؟
اگر مکانیسم دفاعی در فرد فعال شود، او دچار سندروم استکهلم شده است. البته زمان در این روند بسیار مهم است. کسی که دچار این سندروم شده، به فکر فرار از موقعیت نمی‌افتد. به‌طور کلی کسانی که قربانی خشونت و آزار جسمی یا روانی هستند، ممکن است دچار این حالت روان‌شناختی شوند. در این شرایط قربانی‌ها با وجود درد و رنجی که می‌کشند از همکاری با پلیس، مقامات قضایی یا کسانی که دنبال کمک به آنان هستند، خودداری می‌کنند. این بیماری با عنوان «سندروم همذات‌پنداری برزیستی» هم شناخته می‌شود.
اگر بخواهید به مهم‌ترین عوامل بروز سندروم استکهلم در گروگان اشاره کنید، به کدام عوامل اشاره می‌کنید؟
عوامل گوناگونی می‌توانند زمینه‌ساز بروز این سندروم در فرد گروگان شوند. بروز استرس شدید یا تلاش برای فرار از پریشانی به کمک مکانیسم‌های دفاعی شاید مهم‌ترین عوامل باشند. حالا اگر بخواهیم در شرایط گروگانگیری، فضایی را ترسیم کنیم که در آن دچار این سندروم می‌شویم، این فضا شامل ویژگی‌هایی است. ۴عامل در پیدایش سندروم استکهلم مؤثر است؛ موقعیت گروگانگیری چندروزه، تعامل بین گروگان‌ها و گروگانگیرها، رفتار نرم گروگانگیرها نسبت به گروگان‌ها و احساس گروگان‌ها به گروگانگیرها به‌عنوان افرادی که بی‌گناه و قربانی شرایط هستند.
برای درمان این سندروم، بیشتر رفتاردرمانی تجویز می‌شود یا دارودرمانی؟
بستگی به شرایط بیمار دارد. رفتاردرمانی شناختی یا CBT بهترین راهکار درمان کسانی است که به این سندروم دچارند. در این رویکرد درمانی، روانشناس تلاش می‌کند که احساسات ناکارآمد و باورهای نادرست درمان‌جو نسبت به گروگانگیر را تغییر دهد تا فرد بتواند درک روشنی نسبت به شرایط داشته باشد. درصورت بروز اختلالات روانشناسانه‌ای چون استرس‌های شدید، گاهی دارودرمانی لازم است.
نکته
سندروم استکهلم چیست؟
پس از سرقت از بانکی در میدان نورمالمستوری استکهلم سوئد، توسط بیل بیروت، روانشناسی که از ابتدا تا انتها به پلیس مشاوره می‌داد و به بانک رفت‌وآمد داشت، طی گروگانگیری، 4 کارمند (3زن و یک مرد) به‌مدت ۶ روز متوجه شد قربانیان وابستگی عاطفی به گروگانگیرها پیدا کرده‌اند. تا حدی که از همکاری با پلیس سرباز می‌زدند و حتی پس از آزادی از زندان شش روزه، در دفاع از گروگانگیران در دادگاه صحبت کردند. از اینجا بود که بروز و ظهور این رابطه عاطفی بین گروگان و گروگانگیر، به سندروم استکهلم معروف شد. درمان سندروم استکهلم مشابه درمان اختلال استرس پساآسیبی است. معمولا ترکیبی از داروهای مربوط به درمان اختلالات خواب کوتاه‌مدت و جلسات روان‌درمانی. البته این سندروم با مفاهیم روانشناسی ازجمله فلج عاطفی (خشک‌شدن از ترس) و همذات‌پنداری با متخاصم هم تعریف می‌شود.درفیلم استکهلم محصول 2018 با بازی اتان هاوک به این ماجرا می‌پردازد.
در همینه زمینه :