زنبورها تهران را دوست ندارند

سمیرا مصطفی نژاد_روزنامه نگار

«اگر زنبورها از چهره زمین ناپدید شوند، انسان تنها 4سال دیگر برای زندگی وقت خواهد داشت»؛ این نقل قولی است که به آلبرت اینشتین نسبت داده شده است و به نقش کلیدی زنبورها بر گرده‌افشانی و تداوم حیات گیاهان و خطری که نابودی این حشرات به‌دنبال خواهد داشت اشاره دارد. این سخن چه از دهان اینشتین درآمده باشد یا نه، در واقعیتی که درباره زنبورهای جهان وجود دارد خللی ایجاد نمی‌کند. این حشرات کوچک و مفید بر زندگی بشر تأثیری غیرقابل انکار دارند. زنبورها علاوه بر تأثیر مثبتی که بر محیط‌زیست می‌گذارند، در کشاورزی و اقتصاد جهان هم به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم نقشی اساسی بر عهده گرفته‌اند. گفته می‌شود نقش زنبور عسل در افزایش تولیدات کشاورزی 69تا 143برابر نقش این حشره بر تولیدات مستقیمی مانند عسل است. براساس گزارش فائو، 71درصد از 100گونه محصول کشاورزی که 90درصد مواد غذایی کل جهان را تشکیل می‌دهند، برای گرده‌افشانی به زنبورهای عسل وابسته هستند. همچنین فائو می‌گوید طی 54سال گذشته تولید محصولات کشاورزی جهانی وابسته به گرده‌افشانی زنبورها چهاربرابر افزایش داشته است. براساس گزارش وضعیت صنعت زنبورداری در ایران که در سال94 منتشر شد، ایران چهارمین تولید‌کننده عمده عسل در جهان بود که از تولید جهانی این ماده مغذی 3درصد سهم داشت. امروز ایران در رتبه چهارم جهانی ایستاده است. براساس گزارشی دیگر، استان‌های آذربایجان شرقی، کردستان، فارس، مازندران و آذربایجان غربی اصلی‌ترین نواحی تولید عسل در کشور به شمار می‌روند. براساس آمار موجود از سرشماری زنبورستان‌های کشور در سال 1398، ایران دارای 98هزار و 212زنبورستان، 10میلیون و 638هزار و 469کندوی زنبور عسل و 12هزار و 516تن تولید سالانه عسل است. سهم تهران از این آمار اگرچه چندان قابل توجه نیست، اما جالب توجه است. به‌ویژه به این دلیل که تصور عموم بر این اساس است که زنبورداری به فضایی وسیع در دل طبیعت نیاز دارد و شهرهایی مانند تهران مکانی مناسب برای زنبورداری نیستند.
بااین همه براساس آمار سال1398 استان تهران بیش از 1100زنبوردار دارد. 135هزار و 452کندوی عسل به شیوه‌های سنتی و مدرن در این استان پرورش داده شده‌اند و حجم تولید عسل این استان در مجموع یک میلیون و 268هزار و 368کیلوگرم بوده است، چیزی در حدود 1.12درصد از کل تولید عسل کشور. استان تهران در تولید فراورده‌های جانبی زنبورستان‌ها هم نقش دارد و در سال98 میزان تولید ژل رویال در این استان 128کیلوگرم، گرده گل 9012کیلوگرم، موم 23853کیلوگرم، بره موم 1846کیلوگرم و زهر زنبور 0.02گرم بوده است.
بالاترین تعداد زنبورستان‌ها در استان تهران به دماوند تعلق دارد که دارای 408زنبورستان فعال است. پس از دماوند، شمیرانات با 255زنبورستان، فیروزکوه با 84زنبورستان، تهران و ری هرکدام با 72زنبورستان، شهریار با 48زنبورستان و ورامین با 31زنبورستان در رتبه‌های بعدی فعال‌ترین مناطق استان تهران در زمینه پرورش زنبور هستند. تعداد افراد شاغل در حوزه زنبورداری در استان تهران 841نفر و در شهر تهران 30نفر است. دماوند با داشتن 395نفر زنبوردار، از بالاترین آمار اشتغال در این حوزه برخوردار است. دماوند از نظر حجم تولید عسل هم رتبه اول را داراست و 644هزار و 745کیلوگرم عسل در سال تولید می‌کند. درحالی‌که سهم شهر تهران در تولید عسل استان 57417کیلوگرم است. از این نظر تهران رتبه پنجم استانی را به‌خود اختصاص داده است. با توجه به این آمار و ارقام، این پرسش به‌وجود می‌آید که تهران، با روند سریع توسعه شهری و با وجود انواع آلودگی محیطی، صوتی و نوری که زندگی برای انسان‌ها را هم دشوار کرده است و هریک به نوعی در تخریب طبیعت سهم دارند، اصلا مکان جذاب و مناسبی برای زنبورداری و زنبورها هست؟ به‌ویژه در روزگاری که بیشتر از هر زمان دیگری می‌توان تبلیغات زنبورداری در آپارتمان و حیاط خانه را در شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌های مختلف مشاهده کرد. تبلیغاتی که تاحدودی باعث جلب توجه افراد غیرمتخصص به حوزه زنبورداری شده است و حتی افراد زیادی موفق شده‌اند در یکی از خانه‌ها یا آپارتمان‌های شهر تهران چند کندوی زنبور عسل را مدیریت کنند و به بهره‌برداری برسانند. روندی که زنبورداران حرفه‌ای به دلایل مختلف با آن چندان موافق نیستند.
عفت رئیسی زنبوردار و فعال حوزه زنبورداری معتقد است تهران به‌دلیل تراکم بالای جمعیت، بالا بودن سطح آلودگی هوا، امواج مخابراتی، دکل‌های برق و دیگر عناصر مرتبط با توسعه شهری، جای مناسبی برای زنبورداری نیست و مهم‌تر از همه این‌ها، زنبورداری در فضای شهری و آپارتمان‌نشینی ممکن است برای مردم خطرآفرین باشد. به‌گفته این فعال حوزه زنبورداری سرانه فضای سبز در تهران پایین است و بحث آلودگی‌ها هم وجود دارد. از این‌رو باید بر حفظ فضای سبز شهر متمرکز بود. رئیسی می‌گوید: «گرده‌‌افشانی زنبورها به حفظ و حراست از کمربند سبز دور شهرها کمک می‌کند. شهرداری برای توسعه کمربند سبز دور شهرها و کلانشهرها، باید به کاشت درخت‌های زنبوردوست اقدام کند. زنبورها 6تا 8کیلومتر مسافت را پرواز می‌کنند، ‌از این‌رو اگر زنبورداری در حاشیه تهران فعال باشد، زنبورها می‌توانند از درختان زنبوردوست در اطراف شهر استفاده کنند. از این‌رو باید درخت‌هایی کاشته شوند که دارای گرده باشند تا زنبور بتوانند به توسعه و تکثیر و حفظ درخت‌ها کمک کنند و درعین حال غذای زنبورها هم تامین شود. تعداد کلونی‌های زنبور عسل یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های توسعه پایدار در جهان است. در بسیاری از کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه، میزان توسعه پایدار و رشد محیط‌زیست و توسعه کشاورزی و افزایش محصولات کشاورزی بستگی به میزان پایداری عواملی مانند آب، خاک، سرمایه‌گذاری و میزان زنبورهای گرده‌افشان دارد. درواقع زنبورها در جهان نقشی فراتر از تولید عسل دارند». فائو اعلام کرده است یک‌سوم غذای مردم جهان بستگی مستقیمی به گرده‌افشانی توسط زنبورهای عسل دارد. گرده‌افشانی توسط زنبورها باعث افزایش کیفی و کمی محصولات کشاورزی بین 140تا 90برابر می‌شود.
رئیسی می‌گوید: «رشد شهرنشینی و آلودگی‌های تهران این شهر را برای زنبورداری نامناسب ساخته است. دکل‌های برق، امواج دکل‌های مخابراتی، انواع سموم و آفت‌کش‌ و دیگر عوامل آسیب‌زایی که در تهران وجود دارند همگی این شهر را برای زنبورداری نامناسب کرده‌اند. امواج مخابراتی و آفت‌کش‌ها باعث می‌شوند زنبورها نتوانند مسیر بازگشت به کندوها را پیدا کنند و مسیر خود را گم کنند. با این ‌همه به‌تازگی خیلی‌ها توصیه می‌کنند در تهران چند کندو مثلا روی پشت‌بام یا گوشه حیاط نگهداری کنید و عسل خود را تولید کنید، پدیده‌ای که به آن زنبورداری شهری می‌گویند. این کار درستی نیست زیرا ممکن است عده‌ای به نیش زنبور حساسیت داشته باشند و تا رسیدن به مراکز درمانی دچار مشکل‌های حاد و شوک‌های شدید منجر به مرگ شوند. من اصلا توصیه نمی‌کنم که در کلانشهر تهران کسی زنبورداری کند. در باغات اطراف و دور از شهر مشکلی ندارد اما در دل شهر این کاری خطرناک است. همانطور که امروز در اطراف شهر تهران زنبورداران زحمتکش فراوانی مشغول به‌کار پرورش زنبور و تولید عسل هستند».
رئیسی درباره جذابیت گیاهان و گل‌های بوستان‌های شهر تهران برای زنبورها می‌گوید: «بوستان‌های تهران دارای گیاهان و گل‌های متنوعی هستند و ممکن است اگر کسی داخل شهر تهران زنبورداری کند، زنبورها بتوانند از این گیاهان تغذیه کنند. اما بیشتر گل‌ها و گیاهان تهران تنها گرده دارند و شهد ندارند. گرده‌ها برای زنبورها مصرف دارند اما در گیاهان شهری که اکثرا تزئینی هستند، شهدی وجود ندارد که زنبور آن را برای تولید عسل استخراج کند. از این‌رو مردم نباید فریب تبلیغات سودجویانه‌ای را بخورند که آنها را تشویق به زنبورداری در تهران می‌کنند. واقعیت این است که زنبورداری در آپارتمان و داخل شهر مغایر حقوق شهروندی است و این کار باید در حاشیه شهر و در روستا‌ها و باغ‌های اطراف شهر انجام شود».
محمد‌علی ندیمی دیگر فعال حوزه زنبورداری هم معتقد است که تهران نمی‌تواند برای زنبورها مکان جذابی باشد زیرا بیشتر گیاهان و گل‌های تهران تزئینی هستند و شهد بسیار کمی دارند. ندیمی می‌گوید: «شاید این گیاهان برای حجم بسیار کم عسل در حد یک یا دو کندو جوابگو باشد. اما اصلا زنبورداری در شهر و در خانه‌ها را توصیه نمی‌کنم. زیرا آلودگی هوا و حجم بالای گوگرد و ذرات معلق در هوا باعث می‌شود عسل پاکی به‌دست نیاید. این عسل مملو از آلودگی است و کیفیت پایینی دارد». به‌گفته ندیمی تهران برای خود زنبورها هم زیستگاه مناسبی نیست، زیرا زنبورها حشرات بسیار حساسی هستند و به‌سرعت نسبت به عوامل مخرب محیطی واکنش نشان می‌دهند. شاید افرادی که در کنار بوستان‌های بسیار بزرگ زندگی می‌کنند بتوانند از زنبورها نگهداری کنند و در نهایت محصول نهایی هم بیشتر عسلک خواهد بود تا عسل شهد گل.

رشد شهرنشینی و آلودگی‌های تهران این شهر را برای زنبورداری نامناسب ساخته است. دکل‌های برق، امواج دکل‌های مخابراتی، انواع سموم و آفت‌کش‌ و دیگر عوامل آسیب‌زایی که در تهران وجود دارند همگی این شهر را برای زنبورداری نامناسب کرده‌اند. امواج مخابراتی و آفت‌کش‌ها باعث می‌شوند زنبورها نتوانند مسیر بازگشت به کندوها را پیدا کنند و مسیر خود را گم کنند