بیمه بیکاری در دوران کرونا

روزبه کردونی-رئیس مؤسسه عالی پژوهش تأمین‌اجتماعی

با بروز همه‌گیری کرونا در ایران و جهان، که منجر به پیدایش بحرانی کم‌نظیر و رشد کم‌سابقه شمار بیکاران در اقتصادها شده، بار دیگر توجه‌ها به طرح‌های حمایت از نیروی کار، ازجمله بیمه بیکاری، جلب شده است.
حداقل 64کشور در واکنش به بیکاری گسترده ناشی از کرونا اقداماتی را در حوزه مزایای بیکاری (مساعدت و بیمه بیکاری) انجام دادند که مجموعاً بیش از 80اقدام را شامل می‌شود.
مطالعه تجربه کشورهایی که در حوزه بیمه بیکاری اقداماتی را انجام داده‌اند، نشان می‌دهد که اقدامات در این زمینه در 7دسته کلی قرار می‌گیرد: افزایش مقدار مقرری، تسهیل شرایط و الزامات برخورداری از مقرری، گسترش پوشش به غیرمشمولین، افزایش مدت برخورداری از مزایا، عدم‌کسر مدت برخورداری از مقرری در شرایط کرونا از استحقاق مقرری فرد براساس قانون، تسهیل فرایند اداری بیمه بیکاری یا ایجاد بستر آنلاین برای درخواست غیرحضوری و ابداعاتی نظیر ارائه مقرری کاهش ساعات کار یا یارانه دستمزد از محل صندوق بیمه بیکاری.
باتوجه‌به نبود طرح مساعدت بیکاری در کشور، اقدامات کشور در حوزه حمایت از بیکاران تا حدود زیادی به تسهیلات در بیمه بیکاری مربوط است. به‌موجب مصوبات ستاد ملی مقابله با کرونا، در حمایت از کارگرانی که به‌دلیل کرونا شغل خود را به‌صورت دائمی یا موقتی از دست داده بودند، پرداخت مقرری بیکاری برای مدت 3ماه(اسفندماه 1398و فروردین و اردیبهشت 1399) با تسهیل شرایط احراز برای مشمولین قانون کار، قانون تأمین‌اجتماعی و قانون بیمه بیکاری مدنظر قرار گرفت.
باتوجه‌به اینکه انتظار می‌رفت تعداد متقاضیان بیمه بیکاری بسیار زیاد باشد و نظر به اینکه دورکاری و شیفت‌بندی در ادارات، امکان ثبت‌نام حضوری متقاضیان را محدود و دشوار می‌ساخت، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی و سازمان تامین‌اجتماعی تمهیداتی را در این خصوص به‌کار گرفتند. نخستین اقدام در جهت تسهیل فرایند اداری درخواست برای بیمه بیکاری از طریق راه‌اندازی سامانه ثبت درخواست بیمه بیکاری انجام شد. دومین اقدام هوشمندسازی سامانه در جهت تسهیل فرایند رسیدگی به درخواست‌ها بوده است و سومین اقدام مربوط به تسهیل قابل‌توجه شرایط احراز مقرری بیکاری بوده است. در این ‌راستا، بیکاری ناشی از شیوع کرونا در قالب حوادث غیرمترقبه (موضوع تبصره 2ماده 2قانون بیمه بیکاری) قرار گرفت.
باتوجه‌ به تعداد بسیار زیاد مشمولین مقرری بیمه بیکاری در شرایط کرونا و نظر به اینکه درآمدهای صندوق بیمه بیکاری که تحت مدیریت سازمان تامین‌اجتماعی است، امکان پوشش هزینه‌های مربوط به پرداخت مقرری به این تعداد مشمولین را نداشت و ازآنجایی‌که این شرایط غیرمترقبه و از نوع بحران بود که ورود و کمک دولت را ضروری می‌کرد، با تدابیر وزیر رفاه و مدیرعامل سازمان تامین‌اجتماعی، مقرر شد که به‌منظور جلوگیری از تحمیل بار مالی پیش‌بینی نشده بر منابع ذی‌حقان سازمان تامین‌اجتماعی، اعتباری توسط سازمان برنامه ‌و بودجه از محل صندوق توسعه ملی به پرداخت مقرری بیکاری اختصاص یابد. در پی ‌آن، دستورالعمل اجرایی پرداخت مقرری بیکاری در شرایط کرونا تنظیم و در ستاد ملی مقابله با کرونا تصویب شد که فرمول متفاوتی نسبت به فرمول قانون بیمه بیکاری را برای محاسبه مقرری تعیین می‌کرد. براساس دستورالعمل اجرایی ویژه شرایط کرونا، مقدار مقرری برابر است با 55درصد حداقل دستمزد به‌اضافه 5درصد حداقل دستمزد به‌ازای هر فرد تحت تکفل تا سقف 4نفر، ضرب‌ در نسبت روزهای بیکاری در ماه به کل روزهای ماه. شایان ذکر است براساس این فرمول، مقدار مقرری محاسبه‌شده به‌مراتب کمتر از مقداری خواهد بود که براساس قانون بیمه بیکاری حاصل می‌شود.
نظر به اینکه تأمین مالی پرداخت این مقرری‌ها بر عهده سازمان برنامه و بودجه و خزانه‌داری بوده است، پس از ارسال لیست مشمولین به سازمان برنامه‌وبودجه، اعتبار موردنیاز توسط این سازمان تخصیص داده می‌شد و مبلغ مقرری توسط خزانه‌داری به شماره‌حساب و شبای بانکی مشمولین واریز می‌شد.
حدود 871.5 هزار نفر مجموعاً برای مقرری بیکاری 3ماه اسفند 1398تا اردیبهشت 1399در سامانه بیمه بیکاری ثبت‌نام کرده بودند که از این تعداد متجاوز از 738هزارنفر مشمول شدند.
 با توجه به اینکه تعدادی از این افراد برای یک ماه و برخی برای بیشتر از یک‌ ماه(2 و 3ماه) مشمول شدند، مجموعاً 1,146,519 نفرماه واجد شرایط دریافت مقرری تشخیص داده‌شدند که از این تعداد، به بالغ بر یک‌میلیون و 82هزار نفر‌ماه پرداختی انجام شده است و مابقی هنوز موفق به دریافت مقرری ‌3ماهه نشده‌اند.
این در حالی است که براساس نتایج نظرسنجی انجام‌شده در مؤسسه عالی پژوهش تأمین‌اجتماعی در مرداد و شهریور1399، 61.9درصد از این افراد، «سرپرست خانوار» بوده‌ و فقط 27.1درصد آنها بیان کرده‌اند که فرد دیگری در خانواده آنها «حقوق‌بگیر» است. این مطالعه نشان داد که 22.6درصد از این افراد دارای «قرارداد دائم» و 77.4درصد نوع قراردادشان «موقت» بوده است. حدود 75درصد از کسانی که مورد پرسش قرار گرفتند، فارغ از اینکه در زمان مطالعه به‌کار برگشته بودند یا خیر، پیش‌بینی می‌کنند که وضعیت کشور در 5سال آینده «بدتر» خواهد شد. با این حال، 75.4درصد از پاسخگویان به میزان زیادی از فرایند ثبت‌نام رضایت داشتند.
از یافته‌های دیگر این است که 62درصد از متقاضیان دریافت مقرری بیمه بیکاری پس از درخواست 3ماهه اسفند 1398تا اردیبهشت1399مجددا مشغول به‌کار شدند؛ یعنی تقریبا از هر 10 نفر، 6نفر آنها به‌کار بازگشته‌اند. در این میان 38درصد متقاضیان نیز همچنان بیکار هستند. 89درصد از افرادی که به‌کار برگشته‌اند، مجددا در شغل سابق‌شان‌ مشغول به کار شده‌اند و از این افراد، 95درصد آنها در کارگاه قبلی مشغول به کار شده‌اند.
همچنین، بررسی ویژگی‌های متقاضیان نشان می‌دهد که جوانان در میان متقاضیان بیشترین فراوانی را دارند. این امر نشان می‌دهد در شرایط بحران‌های این‌چنینی، جوانان بیشتر در معرض از دست دادن شغل هستند. جوانان، قربانیان اصلی پیامدهای اجتماعی و اقتصادی پاندمی هستند و این خطر وجود دارد که این پیامدها در تمام طول زندگی کاری آنها باقی بماند. این موضوع در ایران که همواره با نرخ بالای بیکاری مواجه است، اهمیتی چندبرابر دارد؛ بنابراین نیازمند توجه سطوح سیاستگذاری در بخش اشتغال کشور است.