پدیده مهاجرت معکوس به روستاهای گیلان

تیمور آمار- دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت

«مالکان غایب از ده» از ویژگی‌های نظام ارباب رعیتی در ایران بود که با اصلاحات ارضی از بین رفت، اما با گذشت 50سال به‌نظر می‌رسد با مهاجرت‌ معکوس شاهد شکل نوینی از این پدیده هستیم که طی آن صاحبان اراضی نه در روستاها بلکه در شهرها ساکن هستند و با تغییر کارکرد اراضی مولد، ساختار اقتصادی روستاها را نیز دگرگون کرده‌اند. گیلان یکی از مناطقی است که به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و شرایط اکولوژیکی ممتاز و منحصر به فرد، مورد توجه مهاجران و به‌ویژه مالکان غایب از ده بوده است. براساس آخرین آمار، ‌180هزارو467مهاجر در قالب 61هزارو597خانوار مهاجر در این استان زندگی می‌کنند که 68درصد آنها در رشت، لاهیجان، انزلی، آستانه اشرفیه، لنگرود و رضوانشهر هستند. بخش عمده از مهاجران دائم، مهاجران بازگشتی هستند که به مبدا حرکت یا یکی از روستاهای نزدیک به محل تولد یا اقامت خود در روستا بازگشته‌اند. همچنین حدود 15.4درصد از کل مهاجران گیلان از مناطق گرمسیری کشور و از استان‌های مرکزی، شرقی و جنوبی هستند. از 9استانی که خاستگاه مهاجران از استان‌های گرم و خشک کشور محسوب می‌شوند، اصفهان و فارس بیشترین تعداد جابه‌جایی‌ها را به‌سمت گیلان داشته‌اند و بالاخره 10.3درصد از جابه‌جایی‌ها موقت و دائم به سمت روستاهای استان منشأ درون استانی داشته است. گرایش به تملک اراضی روستایی توسط شهرنشینان و افراد خارج از روستا (مهاجر) یکی از واقعیت‌های موجود سکونتگاه‌های روستایی است. با وجود اینکه زمین در فرهنگ عمومی روستاییان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، اما امروزه توسط روستاییان و کشاورزان به سهولت به فروش گذاشته می‌شود.
تغییر نسل، اختلاف شدید هزینه و فایده فعالیت‌های کشاورزی، فشارهای اقتصادی و نیازهای مالی و دستیابی به منابع جدید قدرت و ثروت در روستا از عمده‌ترین دلایل واگذاری و فروش زمین در میان روستاییان است. هم‌اکنون نسبت خانوار غیربومی به بومی گیلان حدود 20درصد است و با توجه به پتانسیل جمعیت غیربومی در اسکان موقت (باتوجه به خرید زمین) می‌توان گفت این نسبت در سال‌های آینده تا 38درصد نیز افزایش می‌یابد و این ارقام یعنی نسبت مالکان غایب از ده در روستاهای استان رقم قابل توجه و نیازمند توجه و تامل بیشتری است. پژوهش‌های میدانی نشان می‌دهد تغییر مالکیت زمین در روستاها و دست به‌دست شدن آن از «ساکنان بومی» به «مهاجرین متقاضی» موجب پیامدهایی چون تغییر کارکرد منابع تولید، تغییر منابع قدرت، تغییر نقش اقتصادی روستاها به سکونتگاهی، ‌کاهش سطح اعتماد و وفاق اجتماعی، کاهش درجه زیست‌پذیری روستاهای استان است و همچنین ارزش افزوده این نقل و انتقال نصیب روستاییان نمی‌شود.