شهر در انتظار نشان‌های تغییر
هشتمین دوسالانه مجسمه‌سازی تهران چشم‌انداز روشنی از آینده هنر ایران به‌دست می‌دهد
مرتضی کاردر_روزنامه نگار
نماهای کوچکی از ساختمان‌ها و مؤلفه‌های شهری کنار هم قرار گرفته و اثر را شکل داده‌اند. آرام‌آرام از تهران قدیم به امروز می‌آییم؛ عمارت زیبای مهمانخانه نادری جای خود را به آپارتمانی قوطی‌کبریتی می‌دهد. تیر چراغ‌برق چوبی را رد می‌کنیم و به تاور کرین عظیم‌‌جثه آهنی می‌رسیم که یکی از نمادهای تهران امروز شده است. جوانی در میان ساختمان‌ها می‌گردد و پیرزنی خسته در گوشه‌ای از اثر نشسته است. چیزی که بیش از همه در اثر جلب توجه می‌کند، تغییر است؛ تغییر زندگی از سکون به حرکت، از عمارت‌های قدیمی به آسمان‌خراش‌های امروزی، از زیبایی‌شناسی معماری گذشته به شکل‌های اجتناب‌ناپذیر معماری امروز.
برجستگی‌های چرک‌آلود سیاهی که کف زمین را پوشانده‌اند و خودشان را مثل گیاهی رونده تا سقف بالا کشیده‌اند، دستکش‌های کارگران نفت است. «حضور غایب» عنوان چیدمان عظیم سمیرا هدایی است که از 10هزار دستکش فراهم آمده؛ کارگرانی که استخراج خون رگ‌های حیاتی ایران به‌دست آنهاست، اما در چرخه اقتصادی نفت شاید کمترین بهره را می‌برند.
صدای آبی که به گوش می‌رسد از ظرفشویی کوچکی است که در گوشه سمت چپ تالار قرار گرفته. شیر آب باز است و در قابلمه‌ای در ظرفشویی افتاده؛ یک اتفاق ساده که در زندگی روزمره بارها تکرار می‌شود.
کلیدها و پیچ‌های زنگ‌زده کوچکی که حالا بزرگ شده‌اند، روایتی از کف خیابان‌ها به‌دست می‌دهند؛ بزرگ شده‌اند که ازدحام بصری و زشتی‌های کف خیابان‌ها را به ما که اشیای بسیاری را بی‌توجه روی زمین می‌اندازیم، یادآور شوند.
بازآفرینی مؤلفه‌های آشنای دفترهای 40برگ قدیمی و پیکانی فرسوده و دبه‌های بنزینی که کنارش قرار گرفته‌اند، بیشتر خاطره‌انگیزند و... .
هشتمین دوسالانه مجسمه‌سازی تهران پس از چندبار تغییر زمان و مکان سرانجام این روزها در تالار وحدت دایر شده است. محوطه بیرونی بنیاد رودکی و 4طبقه ساختمان تالار وحدت آکنده از آثار کوچک و بزرگی است که محصول خلاقیت‌های هنرمندان امروز ایران در حوزه مجسمه است و چشم‌انداز روشنی از آینده هنر مجسمه‌سازی ایران به‌دست می‌دهد.
از مجسمه تا چیدمان و هنر مفهومی
بسیاری از اتفاق‌هایی که در گالری‌ها و سمپوزیوم‌ها و دوسالانه‌ها ذیل عنوان مجسمه‌سازی برگزار می‌شود، هنوز تحت‌تأثیر نگاه سنتی به مجسمه‌سازی قرار دارد؛ نوعی مجسمه‌سازی صورت‌گرایانه که اغلب حول محور صورت‌های انسانی می‌گردد و بدن‌ها و بازی‌های فرمی که مجسمه‌سازان با آنها انجام داده‌اند و شکل‌های هندسی و حجم‌هایی که قالب‌های گوناگون یافته‌اند. اما آنچه در هشتمین دوسالانه مجسمه‌سازی اتفاق افتاده است، آشکارا از نگاه سنتی به مجسمه فاصله گرفته است؛ مجسمه‌ها دیگر صورت‌های انسانی و حجم‌های هندسی نیستند، بلکه شیوه‌های گوناگون ارائه هنری مثل چیدمان و ترکیب تکنیک‌های گوناگون به کمک آمده‌اند و آثاری خلق شده‌اند که به هنر مفهومی پهلو می‌زنند. البته در میان آثار دوسالانه هشتم کم نیستند کارهایی که ذیل تلقی سنتی از مجسمه‌سازی قرار می‌گیرند، اما شمار کارهای متفاوت آن‌قدر هست که کارهای دیگر را تحت‌الشعاع قرار دهد.
زندگی روزمره به جای انتزاع
مسئله دیگر نمایشگاه‌های مجسمه‌سازی که ذیل تعریف‌های صورت‌گرایانه قرار نمی‌گیرد، ماهیت انتزاعی است که سبب می‌شود عموم تماشاگران نتوانند آنها را دریابند و مخاطبان آثار باشند، اما بسیاری از آثار دوسالانه هشتم، از زندگی روزمره می‌آید. خلاقیت هنرمندان ناظر به آثار آشنایی بوده است که عموم مردم نیز می‌توانند به‌راحتی مخاطبانشان باشند و از تماشایشان لذت ببرند. آثاری مثل ظرفشویی یا چیدمان عظیم بشقاب‌ها یا اتاق کار و جعبه ابزار و دیگر آثاری که آشنایند و عاری از پیچیدگی و آکنده از خلاقیت‌هایی که آنها را تبدیل به اثر هنری کرده است.
مهمان‌های آینده خیابان‌های شهر نکته قابل توجه دیگر در آثار دوسالانه، اعتماد به نفس و جرأت هنرمندان برای اجرای آثار در اندازه‌های بزرگ است. خیلی از آثار مجسمه‌سازی در اندازه‌های کوچک خلق می‌شوند، اما خلق آثار در اندازه‌های بزرگ، کار هر هنرمندی نیست. بی‌تردید بستری که سیاستگذاران برای خلق آثار بزرگ فراهم کرده‌اند، در این اتفاق بی‌تأثیر نبوده است. بسیاری از آثار دوسالانه هشتم می‌توانند در سطح شهر و محیط‌های بیرونی قرار بگیرند و هم به زیبایی بصری شهر بیفزایند و هم شهروندان را به تأمل وادارند.
محصول تغییر نگاه
تغییر تلقی از مجسمه و تفاوت رویکردی که در دوسالانه هشتم به چشم می‌خورد، اتفاقی نیست؛ یعنی فرایندی است که از لحظه سیاستگذاری و فراخوان تا انتخاب و اجرای آثار در دوسالانه جاری بوده که منجر به چنین نتیجه‌ای شده است. دوسالانه هشتم محصول تغییر نگاه به مجسمه‌سازی و سرآغاز رویکرد تازه است؛ رویکردی که مجسمه را از صورت‌ها یا حجم‌های صرف دور می‌کند و چشم‌اندازهای تازه‌ای به‌دست می‌دهد و زمینه را برای تغییر نگاه و خلاقیت بیشتر هنرمندان فراهم می‌کند.
نمی‌توان در نگاهی سرسری دوسالانه هشتم را تماشا کرد. کثرت کارهای خوب به‌اندازه‌ای است که بازدید از دوسالانه مجسمه‌سازی دست‌کم چند ساعت زمان می‌برد. بسیاری از آثار، تماشاگران را درگیر می‌کند و نیازمند تماشا و تأمل طولانی است. هشتمین دوسالانه مجسمه‌سازی تهران از 24آذر در تالار وحدت آغاز شده و تا 24بهمن ادامه خواهد داشت.
هادی مظفری: برگزاری دوسالانه در شرایط فعلی به‌خودی‌خود اتفاق است
هادی مظفری، مدیرکل تجسمی وزارت ارشاد در حاشیه برگزاری دوسالانه هشتم از دشواری‌های پیش‌روی دوسالانه در یکی دو سال گذشته می‌گوید: همه شرایط برای برگزار نشدن دوسالانه فراهم بود، یعنی وقتی به شرایط یکی دو سال گذشته نگاه می‌کنیم می‌بینیم دوسالانه اتفاق‌های زیادی را تا برگزاری گذرانده است از استعفای دبیر در سال گذشته، تغییر محل برگزاری از باغ کتاب به بنیاد رودکی، شرایط کرونا و... که هر کدامشان برای برگزار نشدن دوسالانه کافی بود. اما همه تلاشمان این بود که دوسالانه برگزار شود و الان به‌رغم شرایط کرونایی که در کشور حاکم است، دو دوسالانه سرامیک و مجسمه‌سازی در حال برگزاری است. حتی در شرایط عادی نیز کم پیش می‌آمد که دو برنامه در این حد و اندازه برگزار شود و به نظرم این ماجرا به خودی خود یک اتفاق است. او در پاسخ به سؤال همشهری درباره تغییر رویکرد مجسمه‌سازی در دوسالانه هشتم و گرایش به چیدمان و آثار مفهومی می‌گوید: ابتدا که انجمن مجسمه‌سازان پیشنهاد برگزاری دوسالانه را داد تغییراتی در پیشنهاد مشهود بود، یکی اینکه وجه رقابتی دوسالانه برداشته شده بود و تلاش بر این بود که به سمت نمایشگاه‌گردان (کیوریتور) حرکت بکنند و فرایند ماجرا از خلق ایده تا اجرای اثر به نمایش گذاشته شود که به نظرم این اتفاق‌ها در دوسالانه هشتم افتاده است. در دوسالانه های بزرگ دنیا مثل دوسالانه ونیز نیز نحوه اجرا به همین شکل است و ما کم‌کم به استانداردهای جهانی نزدیک می‌شویم. اما درباره پرسش شما در مورد تغییر رویکرد باید بگویم که تغییر رویکرد از دوسالانه هفتم آغاز شده بود. اگر به کتاب دوسالانه هفتم که الان منتشر شده نگاه کنید می‌بینید که کارها به فضاهای بین رشته‌ای نزدیک شده است و مرزها برداشته شده و از نگاه کلاسیک به مجسمه‌سازی فاصله گرفته‌ایم. در دوسالانه هشتم مسیر چند قدم جلوتر رفت. باور هنرمندان در انجمن مجسمه‌سازان رسیدن به چیزی ورای مجسمه‌سازی کلاسیک بود. راهی که پیش‌تر انجمن مجسمه‌سازان آغاز کرده بود در دوسالانه هشتم به کمال رسید.
