کم‌توجهی به آلودگی‌های زیست محیطی و تخریب میراث طبیعی منطقه ۲۰ ادامه دارد
کوه ری کو؟
رابعه تیموری
حدود ۸ هزار سال پیش که نخستین گروه از اقوام آریایی در شهرری ساکن شدند، کوه ری با عظمت و شکوهی دیدنی در جنوب‌شرقی این شهر کهن جا خوش کرده بود. با گذشت زمان و در دوره‌های تاریخی مختلف بناهای متعددی مانند بقعه بی‌بی شهربانو، گنبد اینانج، برج نقاره‌خانه و... در دامنه و اطراف این کوه عظیم سبز شدند که وجود هریک بر اهمیت این میراث طبیعی ایرانیان افزود و آن را به گنجینه میراث فرهنگی کشور تبدیل کرد. سال ۱۳۰۷ که کارخانه سیمان ری در امتداد این کوه جا خوش کرد بر خلاف سایر همسایگانش به نابودی آن کمر همت بست و در طول ۴۸ سال فعالیت خود بخش قابل توجهی از قامت رشید کوه را بلعید. تأکید قانون بر موقت بودن برداشت از کوه بی‌بی شهربانو(کوه ری) برای تولید سیمان، تنها دلخوشی اهالی ری و دوستداران میراث فرهنگی کشور بود، اما حتی با گذشت ۳۶ سال از تعطیلی این کارخانه سنت کوه‌خواری آن برجا مانده و در سایه سکوت و کم‌توجهی مسئولان این کوه عظیم به تلی از سیمان تبدیل می‌شود.
از فراز برج بلند نقاره‌خانه، پستی و بلندی‌ها و چین و شکن‌های قامت کوه بی‌بی شهربانو به خوبی پیداست و با ابهتی ستودنی دلربایی می‌کند. از بلندای این برج که در همسایگی کوه قرار گرفته می‌توان چرخ زدن پرندگان کمیابی مانند عقاب و قرقی و جغد بر فراز قله کوه بی‌بی شهربانو را تماشا کرد. زمین‌های سبزی‌کاری پایین برج سرسبز است، اما تنها سبزنای پای کوه بی‌بی شهربانو درختان کاج و سروی است که شاخ و بارشان پژمرده و بی‌رمق به نظر می‌رسد.
کمی آن‌سوتر از محوطه درختکاری شده اما، جاده باریکی کشیده شده و خودروهای غول‌پیکر در امتداد کوه در رفت و آمدند. بار این خودروها تخته‌سنگ‌های بزرگی است که به ضرب و زور دینامیت و مواد منفجره از پیکر کوه جدا شده و به سمت کوره‌های سیمان‌پزی کارخانه سیمان می‌روند. این رفت و آمدها و تراشیدن کوه سال‌هاست اتفاق می‌افتد و از روزی که آتش کوره‌های کارخانه سیمان روشن شد قامت کوه بی‌بی شهربانو و کوه‌های اطرافش هر روز لاغرتر و تکیده‌تر شدند.
احمد ابوحمزه/ تاریخ‌شناس
آثار ملی در حال نابودی
«احمد ابوحمزه» تصاویر هوایی را که «اریش فریدریش اشمیت» باستان‌شناس آلمانی‌ـ آمریکایی در سال ۱۳۱۰ از کوه بی‌بی شهربانو تهیه کرده، گواه تغییرات نامبارکی می‌داند که از آغاز فعالیت کارخانه سیمان ری اتفاق افتاده است. این پژوهشگر تاریخ که چندین دهه درباره گذشته شهرری تحقیق کرده، می‌گوید: «دشت ری که در پای کوه‌های بی‌بی شهربانو و نقاره‌خانه قرار گرفته، ۹ هزار سال قدمت تمدنی دارد و تمدن ری، تهران و حتی کشور از این مکان نشئت گرفته و رشد کرده است. بسیاری از آثار تاریخی مجاور این کوه‌ها مانند گنبد نقاره‌خانه، گورستان سلطنتی، مقبره اینانج و گورستان زیرین و زبرین هم به ثبت آثار ملی رسیده‌اند. این آثار و به‌ویژه کوه بی‌بی شهربانو که در گذشته کوه ری نامیده می‌شد و محافظ طبیعی ری به شمار می‌آمد با فعالیت کارخانه سیمان و سایر صنایع معدنی به سرعت در حال نابودی است.» ابوحمزه به آثار تاریخی شهرری تعلق خاطری خاص دارد و احساس مسئولیت او نسبت به سرنوشت این آثار سبب شده که او مسافت طولانی محل سکونتش تا کوه بی‌بی شهربانو را طی کند تا شکنندگی دیوار غربی کوه بی‌بی شهربانو را که در مجاورت بقعه قرار دارد، نشان‌مان دهد.
دیواره بقعه در حال ریزش است
ابوحمزه می‌گوید: «دیواره بقعه از جنس سنگ و ساروج است و انفجارهای انجام شده توسط کارخانه سنگ‌بری و کارخانه سیمان تهران در وسط آن قوس خطرناکی ایجاد کرده است.» ابوحمزه درباره نزدیکی این دیوار به بقعه و مسیر رفت‌وآمد زائران هشدار می‌دهد و می‌گوید: «در لرزش‌ها و ارتعاش‌های مداومی که بر اثر انفجارهای کارخانه‌ها و معادن ایجاد می‌شود، امکان ریزش این دیوار و بروز فاجعه‌ای انسانی وجود دارد.» ارتعاش‌هایی که به گفته ابوحمزه دیوار بقعه بی‌بی شهربانو را در خطر آوار قرار داده، به جزئی از زندگی روزمره اهالی محله امین‌آباد تبدیل شده است. این محله در دامنه کوه بی‌بی شهربانو واقع شده و ساکنان آن با هر انفجار کوه وحشت و هراس زلزله‌ای چند ریشتری را تجربه می‌کنند.
«اسماعیل قهرمانی» از اهالی محله امین‌آباد است. او می‌گوید: «تخته سنگ‌های عظیمی که به مصرف کارخانه سیمان و معادن شن و ماسه می‌رسد، با انفجار مواد منفجره قوی از کوه جدا می‌شود و بر اثر ارتعاش این انفجارها دیوار خانه‌های اهالی محله امین‌آباد ترک‌های عمیق برمی‌دارد.»
سلامت اهالی به خطر افتاده
از برج نقاره‌خانه به خوبی می‌توان خزیدن سریع و چالاک دود در سینه آسمان شهرری را احساس کرد و مسیر حرکت دود غلیظ واحدهای کارخانه سیمان به سمت بافت مسکونی شهرری را با چشم دنبال کرد. قهرمانی می‌گوید: «ناراحتی‌های تنفسی و مشکلات قلبی از بیماری‌های شایع مردم محله امین‌آباد است که به دلیل دود و دم کارخانه سیمان و گرد و غبار کندوکاو کوه نصیب‌مان شده است. با نصب فیلتر در کارخانه سیمان از نفوذ مواد آلاینده به هوا جلوگیری کرده‌اند، اما بسیاری از اوقات به دلیل صرفه‌جویی در هزینه‌ها، کارخانه بدون فیلتر فعالیت می‌کند.»
ابوحمزه آلودگی‌های محیط‌زیستی کارخانه سیمان را عامل از بین رفتن طبیعت زیبای کوه بی‌بی شهربانو می‌داند و می‌گوید: «بر اثر آلودگی هوا درختان دامنه کوه بی‌بی شهربانو در حال خشک شدن هستند و تعداد پرندگان این زیستگاه طبیعی هر روز کمتر می‌شود.»
غیرقانونی بودن فعالیت طولانی مدت کارخانه سیمان در مجاورت کوه بی‌بی شهربانو نکته مهمی است که این پژوهشگر تاریخ به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «در قانون برداشت کوتاه‌مدت از کوه بی‌بی شهربانو برای تأمین مواد اولیه کارخانه سیمان ری مجاز شناخته شده و این در حالی است که کارخانه سیمان ری مراحل تبدیل شدن به موزه صنعت را طی می‌کند، ولی هنوز هم این کارخانه و کارگاه‌های تولید شن و ماسه مجاز و غیرمجاز بیشتر از گذشته به این ثروت خدادادی و ارزشمند مردم دست‌درازی می‌کنند.»
حسینی میلانی سخنگوی کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و خدمات شهری شورای اسلامی شهر تهران
هشدار عضو شورای‌شهر درباره نابودی کوه بی‌بی شهربانو
سخنگوی کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و خدمات شهری شورای اسلامی شهر تهران در دویست و پنجاه و هشتمین جلسه صحن علنی شورای‌شهر تهران به برداشت معادن از کوه بی‌بی شهربانو انتقاد کرد و درباره دورنمای آینده این کوه هشدار داد. «سید آرش حسینی میلانی» با اشاره به چند دهه فعالیت و برداشت معادن شن و ماسه و کارخانه سیمان از کوه بی‌بی شهربانو عنوان کرد: «تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد تخریب یک سوم این کوهستان به خاطر برداشت معادن است.»
وی نقش کوه بی‌بی شهربانو در زیست‌پذیری و حفظ محیط‌زیست تهران را ارزشمند توصیف کرد و افزود: «از نظر راهبردی دیدگاه حداکثر بهره‌برداری و سود از منابع کوهستان در فضای مدیریت شهری و فعالان اقتصاد شهری حاکم است.» میلانی از افق ۳ دهه آینده این کوه اظهار نگرانی کرد و گفت: «دوستداران کوهستان، نگاهبانان طبیعت و دل‌نگرانان حال و آینده شهر، نباید بگذارند که کوه‌های مجاور تهران که برای ما آب و هوا و آسایش فراهم می‌کنند، به ملک خصوصی ساخت‌وسازگرایان و رانت‌خواران تبدیل شوند.» حسینی میلانی با یادآوری نقش شورایاری‌ها در حفاظت از کوهستان گفت: «شورایاران به‌عنوان منتخبان مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد در این عرصه به‌عنوان دو پیشران مدیریت شهری، می‌توانند در گفت‌وگوهای اجتماعی، مشارکت‌های شهروندی و آموزش‌های مردمی نقش جدی داشته باشند و در طرح حفاظت مدنی در برابر دست‌اندازی کوه‌خواران و صیانت از سرمایه‌های ارزشمند شهری پیشگام باشند.» سخنگوی کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و خدمات شهری شورای اسلامی یکی از خلاهای مهم محیط‌زیستی در کشور را فقدان گزارش‌های ملی در مورد کوه‌های مهم دانست و از تلاش کمیته محیط‌زیست شورا برای تهیه گزارش در مورد محیط‌های کوهستانی مشرف به تهران خبر داد.
دکتر علیرضا محمدی/ پزشک متخصص داخلی
بیماری‌های تنفسی اهالی ری را تهدید می‌کند
یکی از شایع‌ترین دلایل مراجعات بیمارانم مشکلات تنفسی و ریوی است که درطول سال‌ها طبابت در محله‌های مختلف شهرری شاهد آن بودم. میزان این مراجعات در فصول سرد سال به دلیل افزایش آلودگی هوا بیشتر می‌شود. متأسفانه حتی در روزهایی که اغلب مناطق تهران از هوای سالم برخوردارند، شهرری به دلیل وجود کارخانه‌ها و مراکز آلاینده هوای ناسالمی دارد و آلودگی شهرری در روزهای ناسالم شهر تهران به میزان خطرناکی می‌رسد. آلودگی هوا باعث بروز بیماری‌های ریوی، تنفسی، قلبی، عروقی، گوارشی و افزایش سرطان و مرگ و میر می‌شود و عملکرد سیستم‌های مختلف بدن مانند پوست، دستگاه گوارش، سیستم ایمنی، سیستم تنفسی، سیستم تولید مثل و... را مختل می‌کند. این آسیب‌ها سلامتی همه اقشار سنی و اجتماعی شهرری را تهدید می‌کند، اما کودکان، سالمندان و زنان باردار بیشتر از سایرین در معرض آسیبند. آلودگی هوا موجب کاهش و توقف رشد جسمی، پایین آمدن ضریب هوشی و تمرکز کودکان می‌شود. بخش قابل توجهی از بیمارانم را کارگران کارخانه‌ها و معادن آلاینده تشکیل می‌دهند. کارگران این معادن و به‌ویژه کارکنان صنعت سیمان به دلیل قرار گرفتن در مجاورت گرد و غبار دچار افزایش خلط، اختلالات خونی، انسداد و التهاب مجاری هوایی و ازکارافتادگی زودرس می‌شوند.
مسئولان نظر می‌دهند
کوه بی‌بی شهربانو و ده‌ها متولی
یکی از سرنخ‌های مهم کلاف سردرگم مشکلات کوه بی‌بی شهربانو به اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرری می‌رسد، اما «امیرمصیب رحیم‌زاده» رئیس اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهرری معتقد است متولیان حفظ میراث فرهنگی کشور به تنهایی نمی‌توانند این شرایط را تغییر دهند و برای جلوگیری از تخریب کوه بی‌بی شهربانو و آثار باستانی مجاور آن باید نهادهای مختلف مانند محیط‌زیست، سازمان منابع طبیعی، شهرداری منطقه ۲۰ و... با اداره میراث فرهنگی همکاری کنند.
علی عبدی/ معاون امور معادن و صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان تهران
قوانین حریم معادن رعایت نمی‌شود
«علی عبدی» بر این باور است که فعالیت کارخانه سیمان در دل بافت مسکونی توجیهاتی منطقی و قانونی دارد. معاون امور معادن و صنایع معدنی سازمان صنعت، معدن و تجارت استان تهران می‌گوید: «بسیاری از ساکنان مجاور معادن و صنایع معدنی به فعالیت این صنایع در داخل بافت مسکونی اعتراض دارند، در حالی که رعایت نشدن حریم معادن، وجود صنایع معدنی را به مشکل تبدیل کرده است. بر اساس قانون در حریم ۲۰۰ تا ۵۰۰مترمربعی معادن نباید مجوز ساخت‌وساز داده شود، ولی بسیاری از شهرداری‌ها به این امر توجه نکرده‌اند و با دادن مجوز ساخت‌وساز بافت مسکونی در حریم معادن باعث نارضایتی شهروندان و در مواردی موجب تعطیلی معادن مختلف شده‌اند.» عبدی بر نظارت‌های فنی دقیق بر برداشت معادن تأکید دارد و می‌گوید: «برداشت و بهره‌برداری معادن بر اساس ضوابطی خاص و به میزانی تعیین می‌شود که منابع طبیعی را تهدید نکند. اگر معدنی بیش از مقدار مجاز برداشت داشته باشد از فعالیت آن جلوگیری می‌شود. این مراقبت درباره معادن و کارخانه‌های مجاور کوه بی‌بی شهربانو هم انجام می‌شود.»
فرهاد افشار / شهردار منطقه20
کوه‌خواری خطر زلزله را افزایش می‌دهد
شهردار منطقه ۲۰، معتقد است کوه‌خواری و تخریب کوه بی‌بی شهربانو خطر تکرار زلزله‌های تاریخی شهرری را افزایش می‌دهد. همشهری صلاحیت تایید علمی بودن چنین نظریه‌ای را ندارد اما «فرهاد افشار» می‌گوید: «نباید نقش کارخانه سیمان در اقتصاد و اشتغالزایی شهرری و اهمیت صنعت تولید سیمان را نادیده گرفت، اما گسل‌های شهرری از زلزله‌خیزترین گسل‌های تهران هستند و تخریب کوه‌هایی مانند کوه ری(بی‌بی شهربانو) باعث سستی زمین و احتمال وقوع زلزله می‌شود.» افشار این کوه را از ظرفیت‌های گردشگری مهم شهرری عنوان می‌کند و می‌گوید: «باید این ظرفیت عظیم گردشگری حفظ و تقویت شود.»
زهره عبادتی/ رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان ری
قوانین به روز نشده‌اند
«زهره عبادتی» نظارت بر استانداردهای محیط‌زیستی کارخانه سیمان و صنایع آلاینده مجاور کوه بی‌بی شهربانو را کافی و گسترده می‌داند. رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان ری می‌گوید: «تشخیص میزان رعایت استانداردهای محیط‌زیستی برعهده سازمان حفاظت محیط‌زیست است. بر اساس نتایج آزمایشات و نمونه‌برداری‌هایی که انجام شده، اغلب واحدهای کارخانه سیمان از جمله واحدی که تازه افتتاح شده، بر اساس استاندارد است.» او تعطیلی واحد ۶ کارخانه را به‌عنوان شاهد ادعای خود ذکر می‌کند و می‌گوید: «تعارف هم نداریم و هر جا احساس کنیم صنایع نمی‌توانند استانداردها را رعایت کنند برخورد می‌کنیم و جلو فعالیت آنها را می‌گیریم همان‌طور که واحد ۶ را چند هفته تعطیل کردیم تا استانداردهای زیست‌محیطی را رعایت کند. آلودگی دودکش یکی از واحدها هم تأیید نشده و برای استانداردسازی فعالیت آن مهلت تعیین شده است.» عبادتی اختیارات سازمان حفاظت محیط‌زیست را برای حفظ کوه بی‌بی شهربانو و جلوگیری از فعالیت معادن کوه‌خوار کافی نمی‌داند. او می‌گوید: «بر اساس اصلاحیه قانون معادن سال ۹۲، محیط‌زیست فقط در مناطق چهارگانه پارک‌های ملی، آثار طبیعی ملی، پناهگاه‌های حیات وحش و مناطق حفاظت شده حق دخالت دارد و مجوزهای برداشت و حفاری‌های سایر مناطق را سازمان صنایع و معادن مستقلا صادر می‌کند.» به گفته او قوانین در حال به‌روز شدن است و اگر در قوانین موجود تغییراتی به وجود آید، سازمان حفاظت محیط‌زیست بر فعالیت صنایع معدنی مجاور کوه بی‌بی شهربانو نظارت بیشتری خواهد داشت. پا برجا ماندن کارخانه سیمان در مجاورت کوه بی‌بی شهربانو و در قلب بافت مسکونی شهرری مدیون راه‌های گریزی است که در قانون گنجانده شده است. عبادتی می‌گوید: «بر اساس قانون، صنایعی که پیش از سال ۱۳۶۴ فعالیت خود را آغاز کرده‌اند، با رعایت الزامات زیست‌محیطی می‌توانند به فعالیت خود ادامه دهند. کارخانه سیمان تهران هم با استفاده از تکنولوژی روز آلودگی محیط‌زیستی خود را کاهش داده تا گرد و غبار و آلودگی کمتری در فضا منتشر کند.» طرح ثبت کوه بی‌بی شهربانو در فهرست آثار ملی را می‌توان از جمله طرح‌ها و قوانین بازدارنده‌ای به شمار آورد که مجوز قانونی برداشت کارخانه سیمان از کوه را بی‌اثر و برداشت و کندوکاو در کوه را ممنوع می‌کند. این طرح به تازگی در شورای‌شهر پیگیری می‌شود.
در همینه زمینه :