به مقصد تهران

سمیرا رحیمی_روزنامه نگار

مهاجرت از مناطق روستایی و شهرستان‌ها به کلانشهر‌ها پدیده‌ای جهانی است. اگر جهانی نبود، توسعه شهرها تنها در بخش‌هایی از جهان رخ می‌داد و بخش بزرگی از جهان از گزند آسیب‌های بشر در امان مانده بود. اما امروز شاهد توسعه شهرها، افزایش آلودگی‌های محیطی و هوا و افزایش تخریب محیط‌زیست به بهانه ساخت‌وساز مناطق شهری در سراسر جهان هستیم. اگر توزیع رفاه و ثروت در تمامی مناطق یک کشور برابر بود و جمعیت شهرها روزبه‌روز به واسطه مهاجرت افراد از شهرها و روستا‌های کوچک‌تر به کلانشهرها به دلایلی مانند فرصت‌های اقتصادی بهتر، دریافت خدمات تحصیلی و درمانی بهتر، فرصت‌های شغلی بهتر و درآمد بالاتر، امکانات سرگرمی بیشتر و استاندارد زندگی بالاتر افزایش پیدا نمی‌کرد، سرعت توسعه شهرها اینچنین شدید و سریع نبود و اصلا از ابتدا کلانشهری شکل نمی‌گرفت. اما ثروت، خدمات و فرصت‌های یک کشور هرگز برابر و عادلانه توزیع نمی‌شوند، پس روند مهاجرت افراد ساکن مناطق کم‌بهره‌تر با هدف دسترسی به این امتیازات به مناطقی که بیشترین بهره را از امکانات می‌برند ایجاد شد، شهر‌های کوچک گذشته به کلانشهرهای آلوده و شلوغ امروز تبدیل شدند و درعین حال چشم‌اندازی از توقف روند مهاجرت به شهرهای بزرگ وجود ندارد؛ دست‌کم در مورد شهر و استان تهران که شدت مهاجرت به آن از حد معمول به حد نگران‌کننده رسیده است. مهاجرت به پایتخت ایران، کمابیش به همان دلایلی رخ می‌دهد که در دیگر کلانشهرهای جهان. براساس آمار مرکز آمار، ‌تا سال95 بیش از 2میلیون و 477نفر از دیگر استان‌ها به استان تهران مهاجرت کرده‌اند که نیمی از این جمعیت وارد شهر تهران شده‌اند. مهاجرت داخلی یا به بیانی دیگر چگونگی توزیع مجدد جمعیت در داخل کشور از کلیدی‌ترین عواملی است که برای کنترل جمعیت، جهت دادن به جابه‌جایی‌های جمعیتی و هدایت جمعیت به‌سوی قطب‌های اقتصادی در کشور باید مورد توجه قرار گیرد.  در ادامه به چندین مورد از اصلی‌ترین آنها که طی پژوهش‌های مختلف به‌عنوان دلایل اصلی مهاجرت به شهر و استان تهران معرفی شده‌اند اشاره می‌شود. اگرچه این پژوهش‌ها براساس سرشماری‌های سال‌های 1390و 1395 انجام شده‌اند، اما به‌نظر نمی‌آید دلایل اصلی مهاجرت به شهر تهران طی این چند سال دستخوش تحول چندان قابل توجهی شده باشد.

پژوهش عوامل مؤثر در گسترش مهاجرت به کلانشهر تهران
  براساس نتایج پژوهشی با عنوان عوامل مؤثر در گسترش مهاجرت به کلانشهر تهران که در زمستان سال88 در فصلنامه مطالعات مدیریت شهری منتشر شده است، عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بر افزایش روند مهاجرت به تهران تأثیرگذارند.
  براساس این پژوهش عوامل اقتصادی شهر تهران نخستین مولفه و عوامل اقتصادی شهر مبدا دومین مولفه تأثیرگذار در مهاجرت به تهران است.
  عوامل اجتماعی شهر تهران، عوامل اجتماعی شهر مبدا، عوامل فرهنگی تهران و عوامل فرهنگی شهر مبدا، عوامل سیاسی شهر مبدا و عوامل سیاسی شهر تهران به‌ترتیب مؤثرترین مولفه‌های تأثیرگذار بر روند مهاجرت به تهران هستند.

دلایل مهاجرت به تهران
  عوامل اقتصادی (درآمد، اشتغال، تصرف زمین)، عوامل جمعیتی (سن، جنس، وضع تأهل)، عوامل اجتماعی و فرهنگی (شیوه زندگی، سطح تحصیلات، دسترسی به فرصت‌ها، خدمات ترابری و ارتباطات، خدمات اجتماعی و وسایل تفریحی) تقسیم‌بندی اصلی جمعیت‌شناسان در بررسی دلایل مهاجرت از شهرهای کوچک به شهرهای بزرگ هستند.

پژوهش تحلیل جریان‌های مهاجرت به مناطق 22گانه تهران
  براساس نتایج پژوهش تحلیل جریان‌های مهاجرت به مناطق 22گانه تهران که در سال96 در مجله بررسی‌های آمار رسمی ایران منتشر شد، با اتکا بر آمار رسمی مرکز آمار ایران، پیروی از خانوار اصلی‌ترین دلیل مهاجرت به تهران به شمار می‌رود.
  در این پژوهش، دستیابی به مسکن مناسب‌تر، خدمت سربازی و پایان خدمت، تحصیل، انتقال شغلی، یافتن شغل بهتر و اشتغال دیگر دلایل اصلی مهاجرت به تهران اعلام شده‌اند.
  سهم پیروی از خانوار 44.5درصد، اشتغال، شامل انتقال شغلی و جست‌وجو برای شغل بهتر 25.5درصد، تحصیل 14.5درصد، دستیابی به مسکن بهتر 13درصد و خدمت سربازی 2.5درصد از دلایل مهاجرت مهاجران به تهران را تشکیل می‌دهند.
  جمعیت مهاجران مرد بیشتر از مهاجران زن است و عامل پیروی از خانوار در میان مهاجران زن و عامل اشتغال و دستیابی به مسکن بهتر در میان مهاجران مرد فراوانی بیشتری دارد. در ازای هر 100زن، 600مرد با دلایل شغلی و اقتصادی به تهران مهاجرت کرده‌اند.
  به‌گفته حبیب‌الله زنجانی، بین سال‌های 90تا 95 علاوه بر دلایل رایج، تغییرات اقلیمی و خشکسالی هم به دلایل مهاجرت به تهران، ‌به‌ویژه از استان‌های غربی افزوده شده است.

پژوهش توصیف و تحلیل مهاجرت‌های بین استانی در ایران و تعیین کننده‌های آن طی دورە 1385 تا 1390
  براساس پژوهش توصیف و تحلیل مهاجرت‌های بین‌استانی در ایران و تعیین‌کننده‌های آن طی دورە تا 1390 که در سال1396 در فصلنامه علمی-پژوهشی برنامه‌ریزی فضایی (جغرافیا) منتشر شده است، اشتغال و یافتن کار علت مهاجرت بیش از 10درصد از مهاجران بین استانی در استان‌های بوشهر، تهران، هرمزگان، یزد، ‌مرکزی و قزوین بوده است.
  علت 26درصد از مهاجرت‌ها به تهران تا سال1390 دلایل مرتبط با اشتغال مانند جست‌وجوی کار، جست‌وجوی کار بهتر یا انتقال شغلی بوده است.
  براساس سرشماری سال1390 تحصیل و پایان تحصیل 11.4درصد، خدمت سربازی 2.4درصد، مسکن 4.3درصد و پیروی از خانواده 49درصد از دلایل مهاجرت به تهران بوده‌اند.
  براساس این پژوهش پیروی از خانوار و خدمت سربازی دلایل رایج‌تر مهاجرت در استان‌های مرزی به شمار می‌روند.
   تحصیل عامل مهاجرت 20تا 25درصد مهاجران وارد شده به استان‌هایی مانند خراسان جنوبی، زنجان، سمنان، همدان و یزد بوده است.
  استان تهران یکی از 4مقصد اصلی مهاجران خارج شده از تمامی استان‌های کشور جز سیستان و بلوچستان و کهگیلویه و بویراحمد بوده است. دلیل این گرایش توسعه بالای تهران، تمرکز امکانات و دسترسی بهتر، تمرکز سیاسی و اداری، اشتغال، دسترسی به امکانات آموزشی و رفاهی، بهداشتی و به‌ویژه اقتصادی مانند امکان کسب‌وکار بیشتر و بالاخره شرایط آب‌وهوایی بوده‌ است.
  14درصد از مهاجران استان البرز برای دستیابی به مسکن بهتر وارد این استان شده‌اند، زیرا مسکن در این استان ارزان‌تر از تهران است اما هدف نهایی آنها دسترسی به استان تهران است.
  به‌گفته پژوهشگران جمعیت‌شناسی،بین میزان خالص مهاجرت و متغیرهایی چون رشد جمعیت، نرخ بیکاری، میانگین سال‌های تحصیل، جمعیت روستا/شهری و درصد شهرنشینی ارتباطی قوی وجود دارد.
  متغیرهای رشد جمعیت و نرخ بیکاری از سایر متغیرها اثرگذاری بیشتری داشته‌اند و بر میزان خالص مهاجرت چند برابر سایر متغیرها تأثیرگذارند.
  متغیر نرخ بیکاری، بر میزان خالص مهاجرت اثر معکوس داشته و متغیرهای رشد جمعیت، میانگین سال‌های تحصیل، جمعیت روستا/شهری و درصد شهرنشینی بر میزان خالص مهاجرت اثر مثبت داشته‌اند.