گشایش اقتصادی
فتح خرمشهر به دورهای از رکود در اقتصاد ایران پایان داد
مسعود تافته
آزادسازی خرمشهر در سوم خرداد1361 که از نتایج عملیات بیتالمقدس و یک رشته عملیات موفق از پاییز1360 بود، علاوه بر اینکه در حوزه سیاسی و نظامی ورق جنگ را به سود ایران برگرداند، با گشایشهای اقتصادی برای کشور همراه بود و سرآغاز دورهای از بهبود نسبی دراقتصاد کشور شد که تا آخرین روزهای سال1364 نیز ادامه یافت. در واقع فتح خرمشهر زمینه مناسبی برای پایان رکود حاکم بر اقتصاد ایران فراهم کرد؛ رکودی که از نیمه سال1356 آغاز شد و با پیروزی انقلاب و شروع جنگ تحمیلی و مشکلات متعاقب آن، ابعاد پیچیدهتری بهخود گرفت.
حمله عراق به خاک ایران آسیبهای جدی‌ای به مراکز صنعتی و تجاری در جنوب و غرب کشور وارد کرد و با درگیر شدن خوزستان (بهعنوان استانی حیاتی در زمینه برخورداری از تاسیسات صنعتی، نفتی و همچنین گمرکی) در جنگ و همچنین فشارهای بینالمللی، شرایط بغرنجتر شد و بهدلیل کاهش صادرات، درآمدهای نفتی ایران نیز تنزل یافت که رکود و افت شاخصهای کلان اقتصادی را بههمراه داشت. فشارهای اقتصادی بر ایران تا آزادسازی خرمشهر ادامه داشت تا اینکه اجرای عملیاتهای موفقی مانند بیتالمقدس، رمضان، مسلمبن عقیل (ع) و محرم بخشهای مهمی از تاسیسات و مراکز اقتصادی، نفتی و تجاری - گمرکی کشور را از تیررس آتش دشمن خارج کرد که به افزایش درآمدهای نفتی انجامید و علاوه بر شرایط سیاسی، اجتماعی و امنیتی، به ثبات اقتصادی ایران هم کمک قابلتوجهی کرد.
ایران اکنون با اجرای موفق طرح‌های عملیاتی توانسته بود تهدیدهای امنیتی عراق برای ممانعت از صادرات نفت کشور را از بین ببرد و از سوی دیگر با بهکارگیری توان داخلی که در سایه ثبات سیاسی محقق شد، توان تولید خود را بهویژه در حوزه نفت و گاز افزایش داد و قدرتمندانه به بازارهای جهانی فروش نفت برگشت و حتی «در اجلاس اوپک که در اواخر آذرماه1361 برگزار شد، درخواست افزایش سهمیه فروش نفت خود را از یک میلیون و 400بشکه در روز به 3میلیون بشکه در روز مطرح کرد». دوره «رونق» یا به قولی «بهبود نسبی» اقتصاد ایران که با گشایش در فروش نفت و به تبع آن افزایش درآمدهای ارزی کشور همراه شد و تقریبا تا پایان سال1364 ادامه یافت، در نیمه نخست سال1361 در حال گذار از «شرایط بحران» به «وضعیت عادی» بود و دراین دوره به ثبات نسبی رسید که بررسی شاخصهای اقتصادی گواه این ادعاست؛ بهعنوان مثال نرخ تورم که در سال1360 به 23درصد هم رسید و قدرت خرید مردم را تنزل داد، در نیمه دوم سال1361 به 6/15درصد کاهش یافت. همچنین ذخایر ارزی کشور بیشتر شد تا جایی که نوربخش، رئیسکل وقت بانک مرکزی در مصاحبه با رسانهها، اوضاع ذخایر ارزی را «بهتر از زمان قبل از جنگ» ارزیابی کرد و از کاهش بدهی ایران به کشورهای خارجی خبرداد که از 15میلیارد دلار در سال1357به 2میلیارد دلار در سال1361رسید.
بررسی شاخصهای آماری سال1361 نشان میدهد فعالیت همه بخشهای اقتصادی کشور از نفت و صنعت و معدن گرفته تا کشاورزی و خدمات، افزایش محسوسی یافت و به رونق اقتصادی انجامید که بیشک رهاورد فتح خرمشهر و عملیات نظامی پس از آن تا انتهای سال بود که با ایجاد ثبات سیاسی و اقتصادی در داخل و عرصه بینالمللی، کمک چشمگیری به آغاز بازسازی مناطق آزاد‌شده از اشغال بعثیها کرد و فرصتی مهیا شد تا زخمهای یک دوره طولانی رکود اقتصادی (1356 تا 1361) ترمیم و هزینههای جنگ قابل تحملتر شود.
بازتاب شرایط اقتصادی با ثبات کشور در رسانههای دنیا نیز تأثیر بسزایی در گرایش برخی کشورها به برقراری روابط بازرگانی گستردهتر با ایران داشت. اخباری که در خبرگزاریها و روزنامههای مختلف جهان از فرانسه گرفته تا ژاپن، درباره افزایش درآمد و ذخایر ارزی ایران و همچنین رونق دوباره فعالیتهای تولیدی و صنعتی منتشر میشد، بسیاری از هیأتها و وزرای اقتصادی کشورهای مختلف دنیا را به ایران کشاند که به انعقاد قراردادهای اقتصادی هم منجر شد. دراین دوره مسئولان و هیأتهای اقتصادی از کشورهایی مانند نیوزلند، بلغارستان، هند، پاکستان و یوگسلاوی به کشورمان آمدند تا در شرایط جدید پیش‌آمده همکاریهای اقتصادی خود با ایران را گسترش دهند. ثبات سیاسی- اقتصادی حاکم بر ایران حتی ژاپن را هم بهسوی ایران کشاند. پس از اینکه ایران واردات از این کشور را به خرید نفت مشروط کرد، هیأت اقتصادی این کشور در آبان1361 به تهران آمد تا شرایط برای توسعه همکاریهای تجاری دوطرفه مهیا شود. اوضاع جدید سبب شده بود ایران از موضع قدرت وارد معادلات تجاری در دنیا شود و مصاحبه میرحسین موسوی، نخستوزیر وقت، درباره شرط خرید کالا از ژاپن گواه این ادعاست؛ «ما وقتی دیدیم 25درصد واردات صنعتی ما از ژاپن است و این کشور با وجود مصرف روزانه 4میلیون بشکه نفت، از ما نفت نمیخرد، به طرف ژاپنی اعلام کردیم تا زمانی که آن کشور اقدام به خرید نفت از ایران نکند، هیچ نوع سفارش کالا از این کشور نخواهیم داشت که این اقدام ایران جواب داد.»
