به مناسبت روز جهانی یوزپلنگ
یوزپلنگانی که با من دویده‌اند
علی مولوی:
«یک سهم به مثنوی مولانا/ دو سهم به «نی» بدهید/ و می‌بخشم به پرندگان/ رنگ‌ها، کاشی‌ها، گنبدها./ به یوزپلنگانی که با من دویده‌اند،/ غار و قندیل‌های آهک و تنهایی/ و بوی باغچه را/ به فصل‌هایی که می‌آیند/ بعد از من...»
این سطرها، بخشی است از وصیت شاعرانه‌ی «بیژن نجدی» در مجموعه‌داستان «یوزپلنگانی که با من دویده‌اند». زمانی در کتاب‌فروشی کار می‌کردم و عاشق فروختن این کتاب بودم؛ با این طراحی جلد زیبا که اثر «ابراهیم حقیقی» است. از آن‌زمان به بعد، محال است نام «یوزپلنگ» به گوشم بخورد، اما یاد این کتاب و عنوان مشهورش نیفتم. فردا، چهارم دسامبر، روز جهانی یوزپلنگ است که امسال به‌خاطر سال کبیسه، مصادف‌شده با چهاردهم آذرماه. وقتی این روز را در تقویم خواندم، باز هم ناخودآگاه یاد این کتاب و این تعبیر شاعرانه از هم‌نشینی با یوزپلنگان افتادم.
احتمالاً همه می‌دانیم یوزپلنگ چیست، چه شکلی است و چرا اهمیت دارد. احتمالاً همه آن را بارها روی پیراهن تیم ملی فوتبال ایران دیده‌ایم و همه می‌دانیم چرا چنین روزی در تقویم جهانی ثبت شده تا از انقراض این حیوان منحصربه‌فرد و بی‌نظیر جلوگیری شود. اما شاید هیچ‌وقت فرصت نشده به‌طور جدی درباره‌ی ویژگی‌های خاص سریع‌ترین حیوان کره‌ی زمین مطالعه کنیم. پس چه فرصتی بهتر از امروز و در آستانه‌ی روز جهانی یوزپلنگ.
* * *
به‌طور کلی در دنیا پنج گونه یوزپلنگ یا چیتا وجود دارد که فقط تفاوت‌هایی جزئی از نظر رنگ دارند و با توجه به موقعیت جغرافیایی زیستگاه‌شان دسته‌بندی می‌شوند. مثلاً یوزپلنگ‌هایی که در مناطق بیابانی خشک زندگی می‌کنند، خز روشن‌تر و خال‌های کوچک‌تری دارند، اما یوزپلنگ‌هایی که در چمنزارهای آفریقای جنوبی پیدا می‌شوند، خزی تیره‌رنگ با خال‌های بزرگ‌تر دارند و البته کمی هم از نظر جثه بزرگ‌ترند.
یوزپلنگ آسیایی گونه‌ای است که در حال حاضر فقط در نواحی بیابانی ایران زندگی می‌کند و به همین دلیل به یوزپلنگ ایرانی هم شناخته می‌شود. یوزپلنگ ایرانی از انواع یال‌دار و بسیار زیبای یوزهاست، اما متأسفانه امروزه تعداد بسیار کمی از آن‌ها باقی مانده‌اند و خطر انقراض این گونه بسیار جدی است و نیاز به هم‌یاری همگانی دارد.
یوزپلنگ‌ها بدن بلند و باریکی دارند، با پوست خز مایل به زرد که خال‌های سیاه کوچکی روی آن دیده می‌شود. این پوست خز باعث شده که اغلب یوزپلنگ را با پلنگ اشتباه بگیرند.
یوزپلنگ‌ها، دُم بلندی با طرح‌های حلقه‌ای دارند که به تعادل و تغییر جهت سریعشان کمک می‌کند. سر کوچک و چشمان برجسته‌شان هم به آن‌ها این امکان را می‌دهد که بهتر بتوانند چمنزارهای اطراف خود را برای یافتن شکار رصد کند و در عین‌حال به‌راحتی از دید طعمه پنهان شوند.
یکی دیگر از ویژگی‌های خاص ظاهری چیتاها، خط اشکی سیاه‌رنگ است که گوشه‌ی داخلی چشم شروع می‌شود و در امتداد بینی، تا گوشه‌ی دهان کشیده شده است.
معمولاً یوزپلنگ بین 115 تا 136 سانتی‌متر طول دارند و وزنشان حدود 40 تا 65 کیلوگرم است. طول عمر این پستانداران بین 10 تا 12 سال است.
یوزپلنگ‌ها سریع‌ترین حیوان کره‌ی زمین هستند. سرعت فوق‌العاده‌ی آن‌ها به دلیل فیزیک خاص بدنی‌شان است؛ پاهای پشتی قوی و استوار، ستون فقرات انعطاف‌پذیر و عضلانی و پنجه‌هایی تیز و محکم. این ویژگی‌ها باعث شده یوزپلنگ‌ها بتوانند در مدت کوتاه سه ثانیه، به سرعتی در حدود 112 کیلومتر در ساعت برسد؛ این سرعت حتی از شتاب یک ماشین اسپرت هم بیشتر است. جالب است بدانید زمانی که چیتاها با سرعت کاملشان می‌دوند، فاصله‌ی بین گام‌هایشان به شش تا هفت متر می‌رسد و در این فاصله، پای یوزپلنگ تنها دوبار زمین را لمس می‌کند!
یوزپلنگ‌ها تنها گربه‌سان بزرگی هستند که نمی‌توانند غرش کنند! اما صداهای گوناگونی ایجاد می‌کنند که گاهی از فاصله‌ی یک و نیم کیلومتری هم شنیده می‌شود.
توله‌ی یوزها هم موهای بلندی دارند که از گردنشان تا انتهای دم می‌رسد. این موها به استتار آن‌ها در برابر شکارچی‌هایی مثل شیر و کفتار کمک می‌کند.
