هنر انقلاب؛ یک جریان انتقادی

حافظ روحانی

آغاز جنبش‎‌‎های مردمی که به پیروزی انقلاب در بهمن سال1357 منجر شد جمعی از هنرمندان را در مقابل این پرسش قرار داد که کارکرد هنر در وضعیت انقلابی کنونی چیست. پاسخ همه هنرمندان فعال در اواخر دهه1350 به این پرسش یکسان نبود؛ چنانچه جمعی از هنرمندان باسابقه‎‌‎تر به شکل دائمی یا موقت کشور را ترک کردند. جمعی از هنرمندان اما تصمیم به همراهی با انقلاب گرفتند تا جریانی در هنر ایران شکل بگیرد که بعدتر هنر انقلاب خوانده‌شد.
عمده این هنرمندان، دانشجویان چند دوره دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران و شاگردان محبوب و نزدیک به هانیبال الخاص بودند. لااقل در آن دوره مشخص تاریخی الخاص به همراهی هنر با جامعه معتقد بود و این باور را از اوایل دهه1350 تبلیغ می‎‌‌کرد. الخاص در عین‎‌‎حال معلمی کاریزماتیک است و تأثیر این کاریزما را می‎‌‌توان در جمعی از شاگردانش دید؛ چه آنها که گرایشات چپ‎‌‎گرایانه داشتند و چه آنها که باورهای مذهبی داشتند و بعدتر در بنا‌نهادن حوزه هنری مشارکت کردند.
اما علاوه بر شاگردان الخاص، فارغ‎‌‎التحصیلان و دانشجویان دانشکده هنرهای تزئینی هم در جریان انقلاب نقش ایفا‌کردند. درحالی‎‌‎که گروهی از شاگردان الخاص اشاره می‎‌‌کنند که او در کلاس‎‌‎هایش کتاب‎‌‎هایی از نقاشان دیواری مکزیکی را به آنها نشان‌می‎‌‎داد، در دانشکده هنرهای تزئینی محمدحسن شیددل نقاشی دیواری را تدریس می‎‌‌کرد. در آثار محدود باقی‎‌‎مانده از شیددل می‎‌‌توان گرایش انتقادی را دید و تأثیر او و آموزه‎‌‎هایش را می‎‌‌توان روی شاگردانش در این دانشکده مشاهده کرد.
هنر انقلاب از دل یک جریان انتقادی آغاز شد که پیش‎‌‌تر در آثار بهمن محصص، اردشیر محصص و هانیبال الخاص به چشم می‌آمد. ولی شروع جدی جریان را می‎‌‌توان در اوایل دهه1350 در آثار رحیم ناژفر یا ایوب امدادیان مشاهده‌کرد؛ آثاری که هر چند نشانه‎‌‎ای از تشویق به انقلاب نداشتند، اما نخستین گام‎‌‎های یک رخداد را نشان می‎‌‎دادند؛ گام‎‌‎هایی که در سال1357 تاریخ را تغییر داد.