گزارش
فصل دوستی تهران با کودکان
همشهری بایدها و موانع اجرای طرح «شهر دوستدار کودک» را در گفت‌وگو با مدیران شهری،کارشناسان و فعالان حوزه کودک و نوجوان بررسی کرد
زینب زینال‌زاده- خبرنگار
تقریبا یک سوم شهرنشینان را کودکان تشکیل می‌دهند. این را ویل پارکس، نماینده یونیسف در ایران می‌گوید. به‌گفته او تخمین زده می‌شود که تا سال 2050، تقریباً 70درصد از کودکان جهان ساکن مناطق شهری شوند؛ بنابراین باید پذیرفت کودکان شهروند هستند و حقوق شهروندی دارند؛ حقوقی که در سال‌های اخیر با تغییر سبک زندگی و گذر از شیوه سنتی به مدرن و افزایش مشغله کاری والدین از یک‌سو و تغییرات فضاهای شهری از سوی دیگر مخدوش شده است. پارکس می‌گوید: «اگر ما رویکردمان را در قبال شهری‌سازی تغییر ندهیم، بسیاری از این کودکان در مناطق کم‌برخوردار شهری زندگی را تجربه خواهند کرد.» برای بازگرداندن حقوق شهروندی کودکان که شامل بهره‌مندی آنها از ایمنی و امنیت در جامعه می‌شود، طرح «شهر دوستدار کودک» ارائه شده است. این طرح سال1388 در شورای اسلامی شهر تهران تصویب شد و در دستور کار مدیریت شهری قرار گرفت؛ طرحی که شهر پیش‌بینی شده در آن براساس نیازهای جسمی و فیزیکی، حقوق شهروندی، علایق و امنیت کودکان ساخته شده و فضاهای عمومی آن برای زندگی کودکان بهتر می‌شود.
اصفهان، نخستین کلانشهری بود که در اجرای طرح شهر دوستدار کودک، پیشقدم شد و به گفته سیداحمد حسینی‌نیا، معاون شهرسازی و معماری شهردار اصفهان، سال گذشته و امسال برنامه اجرایی برای تحقق اهداف شهر دوستدار کودک در دستور کار قرار گرفته است و در 6ماهه نخست سال۱۴۰۰ مرحله دوم کارها انجام می‌شود و این شهر می‌تواند به مرحله سوم یعنی پیوستن به شبکه جهانی شهرهای دوستدار کودک، وارد شود. در تهران وضعیت متفاوت است و با گذشت بیش از یک‌دهه از تصویب طرح شهر دوستدار کودک، هنوز نشانه‌های محسوسی از این شهر در پایتخت دیده نمی‌شود.
مجتبی دانشور، مدیرکل آموزش‌های شهروندی شهرداری تهران، درباره تأخیر در اجرای طرح می‌گوید: «طی این سال‌ها کارهای زیادی در حوزه کودک انجام شده است که می‌توان به راه‌اندازی خانه‌های کودک در ایستگاه‌های مترو و سراهای محله اشاره کرد. اجرایی شدن این طرح، نیازمند زیرساخت‌های بنیادی بود که فراهم کردن آنها نیاز به زمان داشت.»
شهر دوستدار کودک در مناطق 2، 5و 6اجرایی شده است؛ البته با عنوان «محله دوستدار کودک». به گفته دانشور، دلیل این تغییر نام اجرایی شدن طرح در محله‌های پایلوت است: «چشم‌انداز و مهم‌ترین هدف این طرح، ایجاد زمینه شادابی و نشاط برای کودکان و رسمیت بخشیدن به حقوق شهروندی آنهاست؛ به همین دلیل در نخستین گام و با هدف اجرای بهتر و دستیابی به نتایج مطلوب‌تر، محلهای را از مناطق، انتخاب و اجرای طرح توسط مدیران شهری مناطق شروع شده است.»
معیارهای شهر دوستدار کودک
شهر یا محله دوستدار کودک مانند هر جامعه دیگری دارای معیار و شاخص‌هایی است که توسط سازمان یونیسف و وزارت کشور تأیید شده‌است. مدیرکل آموزش‌های شهروندی شهرداری تهران در توضیح این معیارها می‌گوید: «شهر دوستدار کودک به‌گونه‌ای طراحی شده است که کودک در آن احساس امنیت کند و برای رفت‌وآمد در معابر دغدغه‌ای نداشته باشد. برای ایجاد چنین شهری کارها در 3پروسه زمانی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت انجام می‌شود. ایمن‌سازی معابر و اصلاحات هندسی جزو برنامه‌های کوتاه‌مدت است. بازسازی فضاها متناسب با نیاز کودکان در میان‌مدت انجام می‌شود و احداث مجموعه جدید براساس نیاز محله و کودک هم اولویت برنامه‌های بلندمدت طرح است.»
همه کودکان در این شهر سهیم هستند
شهر زمانی برای کودکان مطلوب می‌شود که متناسب با شرایط فیزیکی و نیازهایشان باشد. دانشور در تأیید این موضوع می‌گوید: «شهر دوستدار کودک، متعلق به همه کودکان است. به این معنا که در طراحی فضاهای شهری به نیازهای جسمی و خواسته کودکان ازجمله کودکان توانیاب با هر نوع معلولیتی توجه شده است و قطعاً این کودکان در این شهر سهم دارند. ساخت یا ایجاد چنین شهری قطعاً زمانبر است و ما در رسیدن به شهر دوستدار کودک و دریافت این برند فاصله داریم، اما فراموش نکنیم در ابتدای راه هستیم و با برنامه‌ریزی درست و مشارکت و همکاری بخش‌های مختلف و ارگان‌های ذیربط می‌توان کارها را به نحواحسن انجام داد و به چنین شهر آرمانی نزدیک شد.» اکثر طرح‌ها خیلی خوب و با عزم جدی آغاز می‌شوند، اما پس از مدتی به‌دلیل تغییر مدیریت یا نبود اعتبار و بودجه کافی رها می‌شوند؛ درخصوص طرح شهر دوستدار کودک هم این دغدغه وجود دارد، اما دانشور این چنین اطمینان می‌دهد که براساس توافقات انجام شده با وزارت کشور و سازمان یونیسف، اجرای این طرح به‌عنوان یک تکلیف بر‌عهده شهرداری قرار داده شده است و تغییر مدیریتی هم نمی‌تواند آن را متوقف کند.
آموزش در شهر دوستدار کودک فراموش نشود
شهر، بستر زندگی است و باید فضای مناسبی برای بازی و آموزش کودکان باشد؛ چراکه به گفته سیما فردوسی، روانشناس، شخصیت کودک در قالب بازی و در جامعه شکل می‌گیرد: «استفاده از فضاهای مناسب شهری جزو حقوق اولیه کودکان است که می‌توان با اجرای طرح شهر دوستدار کودک، این حق را به آنها بازگرداند. در چنین شهری، علاوه بر بازی و شادی باید کودک را با قوانین زندگی و اجتماعی هم آشنا کرد.»
شهر دوستدار کودک تنها در قالب فراهم کردن امکانات بازی و شادی ایجاد نمی‌شود و کودکان علاوه بر بازی و تفریح، نیاز به آموزش هم دارند. سیدحسن موسوی‌چلک، رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران، این مطلب را یادآوری کرده و می‌گوید: «وقتی از شهر دوستدار کودک صحبت می‌شود باید در حوزه‌های مختلف فرهنگی و اجتماعی، حمل‌ونقل و معماری و شهرسازی برنامه‌ریزی شود. در چنین شهری هم ضوابط شهری باید متناسب با نیاز کودکان باشد و هم نظارت بر چگونگی رعایت ضوابط شهری و فضای عمومی باید منطبق با استانداردها صورت گیرد.» او به نمونه موفقی در کشور هند اشاره و عنوان می‌کند: «در این کشور، شورای نوجوانان و جوانان وجود دارد که افراد 10تا 21سال که نمایندگان کودکان کار، خیابان، زباله‌گرد، بی‌سرپرست و مرفه و... هستند در آن حاضرند. این افراد از یک‌سو قابلیت‌هایشان را به مدیران شهری نشان می‌دهند و از سوی دیگر مطالبه‌گری می‌کنند و مدیران شهری هم موظفند خواسته‌هایشان را پیگیری کرده و پاسخگوی آنها باشند. این نمونه یک شوراست که می‌تواند الگوی موفقی برای سایر کشورها باشد و به‌نظر در طرح شهر دوستدار کودک می‌توان نیم‌نگاهی به آن داشت.»
شهری بدون کودک کار
وقتی از کودک سخن گفته می‌شود باید کودکان با شرایط خاص را هم مدنظر قرار داد؛ کودکانی که به اجبار و ناخواسته در سن کودکی پا به دنیای کسب و کار بزرگ‌ترها گذاشته‌اند و از حداقل حقوق کودکی خود که بازی و شادی است، محروم شده‌اند؛ کودکانی که با دستان کوچکشان، چرخ‌های بزرگ اقتصاد خانواده را می‌چرخانند و با سن کمشان، مرد و نان‌آور خانه هستند. فرشید یزدانی، مدیرعامل انجمن حمایت از کودکان کار، می‌گوید: «در شهر دوستدار کودک قاعدتاً خبری از کار کودکان، خشونت و محرومیت نیست. در بررسی اجمالی طرح، آن را خوب و موفق ارزیابی می‌کنم و معتقدم در چنین شهری کودکان کار دغدغه کمتری خواهند داشت. نکته مهمی که نباید از آن غفلت کرد، این است که مدیریت شهری به تنهایی در ایجاد چنین شهر آرمانی نمی‌تواند موفق باشد و قطعاً به همکاری و مشارکت سایر ارگان‌ها و سازمان‌ها و استفاده از تجارب و تخصص گروه‌های مردم‌نهاد و فعالان حوزه کودک و نوجوان، نیاز دارد.» تصور چنین شهری حتی در ذهن هم لذتبخش است و همگان امیدواریم با اجرایی شدن طرح شهر دوستدار کودک در گذر زمان شاهد رفع مشکلات مربوط به کودکان توانیاب و کار باشیم.
معیار و اهداف شهر دوستدار کودک
در شهر دوستدار کودک امکاناتی مانند پارک‌ها و اماکنی برای بازی کودکان با امنیت کافی، وسایل بازی متناسب با مراحل رشد کودکان، محلهای عبور و مرور امن در خیابان، مبلمان شهری مناسب، دسترسی راحت به فضاهای آموزشی رسمی و فوق‌برنامه، دسترسی به امکانات ورزشی مناسب و وجود مراکز ارائه خدمات متنوع به کودکان با نیازها و توانایی‌های متفاوت، معیار و شاخص اصلی هستند.
تأمین آسایش مادران و کودکان
عبدالرضا گلپایگانی، معاون معماری و شهرسازی شهردار تهران
شهر ساخته می‌شود تا مردم آرامش و آسایش داشته باشند و همه ابزارهای آرامش و آسایش باید فراهم شود که یکی از این الزامات، حضور مادران همراه با کودکان در جامعه است که برای آسایش آنها قطعاً فضاهای شهری باید مهیا شود. ایجاد اتاق مادر و کودک حداقل به مساحت 12مترمربع در فضاهای عمومی و پرتردد و همچنین ساختمان‌های اداری، تجاری، آموزشی مانند مدارس، اماکن زیارتی مانند مساجد و امامزاده‌ها، تفریحی مانند شهربازی، ورزشی و حتی فرهنگی مانند کتابخانه‌ها و فرهنگسراها ضروری است و پس از تصویب در کمیسیون ماده 5شهر تهران به مناطق 22گانه ابلاغ شده و لازم الاجراست. این اتاق باید برای استراحت، شیردهی، تعویض لباس و پوشک تجهیز شود. براساس این مصوبه، در ساختمان‌های جدید در حال احداث که بیش از 5هزار متر زیربنای مفید یا 50واحد تجاری دارند باید در طراحی و نقشه، اتاق مادر و کودک پیش‌بینی شود؛ چراکه صدور پایان کار منوط به‌وجود این اتاق در ساختمان است. مراکز پرتردد مانند بازار و مراکز خرید و همچنین بوستان‌ها هم شامل این مصوبه می‌شوند و براساس یک برنامه‌ریزی البته در یک بازده زمانی مشخص احداث اتاق مادر و کودک در آنها عملیاتی می‌شود. درحقیقت با ایجاد یا احداث این اتاق علاوه بر تحقق شعار «تهران، شهری برای همه» گامی هم در راستای تحقق «تهران، شهر دوستدار کودک» می‌توان برداشت.
