کلیسای تاریخی قربانی منافع اقتصادی شد
گزارش همشهری از ناهماهنگی‌های بین نهادهای مسئول که تخریب اماکن واجد ارزش تاریخی در تهران را رقم می‌زند
پریسا امیرقاسم‌خانی _خبرنگار
تهران یکی از کلانشهرهای دنیاست که به جرأت می‌توان از آن به‌عنوان شهر تاریخی نام برد؛ بناهای تاریخی و ارزشمند تهران آنقدر زیاد هستند که براساس آمار، بالای 2500بنای واجد ارزش تاریخی در آن وجود دارد؛ بناهایی که اما هنوز به ثبت آثار ملی نرسیده‌اند و متأسفانه طی سال‌های اخیر شاهد تخریب و نابودی شماری از آنها بوده‌ایم.
از جمله تازه‌ترین آنها می‌توان به کلیسای ادونتیست‌ها در خیابان سی تیر اشاره کرد که با وجود برخورداری از شرایط واجد ارزش تاریخی بودن، هفته گذشته تخریب شد.
همین مسئله باعث شد تا احمد مسجدجامعی، در جلسه دیروز شورای شهر تهران نسبت به موضوع واکنش نشان دهد و بگوید: «در محدوده‌ای که به آن چهارراه ادیان می‌گوییم و در تقاطع خیابان‌های جمهوری و سی تیر قرار دارد، کلیسا، کنیسه، آتشکده، مسجد و همه اینها کنار هم هستند و معتقدان به هر کدام از این ادیان ابراهیمی در معابد خود حاضر می‌شوند. این موضوع از ویژگی‌های خاص شهر تهران به‌حساب می‌آید که تقریبا در بین پایتخت‌های دنیا منحصر به فرد است. خبری که داده شده این است که یکی از معابد دینی قرار است به ساختمان تجاری تبدیل شود. شهرداری در این‌باره توضیح بدهد. من با شهردار منطقه و مدیر میراث و همینطور با برخی کارشناسان شهری هم گفت‌وگو داشته‌ام. مدیر میراث می‌گوید گزارش‌هایی که از مجوز ما می‌گویند کامل نیست. مجوز پیشین یکساله بوده و الان چند سال از آن زمان گذشته و برای تخریب نیاز به مجوز جدید است که با توجه به شرایط این روزها بعید بود مجوز تخریب داده شود. مدیر میراث می‌گوید اینجا اجازه ندارند به ارتفاع 17متر و نیم ساختمان بسازند نهایتا 10متر و نیم است ولی شهرداری مجوز ساختمان 4 طبقه داده است. البته اینها نیاز به بررسی دارد و کمیسیون معماری و شهرسازی لازم است درباره آن اظهارنظر کند.» این عضو شورا با بیان اینکه در مساجدی، بارها هیأت امنا و امام جماعت آن عوض شده‌اند اما اصل مسجد تجارتخانه نمی‌شود، افزود: «نگرانم که گرفتار پول پایگی شویم. محلی که می‌گویم جایی است بین سی تیر و کافه نادری. فرد سرمایه‌داری اینجا را تملک می‌کند و بنای پیشین را از بین می‌برد و مجوز ساخت‌وساز تجاری می‌گیرد. در این قضیه میراث و شهرداری نقش دارند. » مسجدجامعی همچنین تذکر داد که پول‌پایگی باعث تخریب بخش مهمی از خیابان ولیعصر شده است. به گفته او خیابان ولیعصر یک قسمت قاجاری دارد که از چهارراه سپه و خیابان امام‌خمینی تا راه‌آهن امتداد دارد و عمدتا قاجاری است. یک قسمت دیگر آن از چمران تا تجریش است. که آن هم آثار قاجاری بسیاری دارد اما به‌دلیل سودآوری بالای ساخت‌وساز در این اماکن بخش مهمی از خیابان ولیعصر و فضای پیرامونی آن خیلی آسیب دیده است.
تنها راهکار، هماهنگی بین میراث، شهرداری و قوه قضاییه است
با همه اینها حفظ بناهای تاریخی و ارزشمند شهر طی یک سال گذشته، از اولویت‌های مدیریت شهری بوده است. اما اینکه این مسئله چقدر پشتیبانی حقوقی دارد و به رسمیت شناخته می‌شود، بسیار حائز اهمیت است. تجربه در شهر تهران نشان داده، همیشه واجد ارزش بودن یک بنا، سبب جلوگیری از تخریب آن نشده است.
حسن خلیل‌آبادی، رئیس کمیته میراث فرهنگی شورای شهر تهران در این‌باره می‌گوید: «تهران، ری و تجریش جزو شهرهای قدیمی به شمار می‌روند که آثار میراثی، فرهنگی و تاریخی درآن فراوان هستند. ما در تهران خانه‌ای داریم که 200سال قدمت دارد. محله‌هایی داریم مانند عودلاجان، بازار و... که بیش از 200سال قدمت دارند، ولی در طرح‌های توسعه، بسیاری از این خانه‌ها و محله‌ها که هویت تهران بودند، تخریب شدند و جای خود را به اتوبان و بزرگراه دادند؛ درحالی‌که در توسعه شهر انسان محور، توسعه شهر باید در حاشیه و اماکنی که ساکنی در آن وجود ندارد، صورت بگیرد. »
خلیل‌آبادی دلیل این امر را منافع اقتصادی می‌داند؛ «در گذشته بسیاری از خانه‌ها و محله‌های تاریخی به‌دست افراد سودجو یا دلالان اقتصادی افتادند یا در اثر بی‌توجهی مسئولان از بین رفتند. تنها راهکار حفظ اماکن ارزشمند و تاریخی شهر، هماهنگی و یکپارچگی بین مسئولان میراث فرهنگی، شهرداری، قوه قضاییه است. ما باید بتوانیم روی ابنیه تاریخی و فرهنگی، برای شهروندان حساسیت ایجاد کنیم. »
هنگامی که کاری از دست شهرداری بر نمی‌آید
در شهر تهران، املاک از نظر ارزش تاریخی 2 دسته هستند؛ یکی بناهایی که ثبت ملی می‌شوند و دسته دیگر بناهایی که ارزش تاریخی دارند و در طرح تفصیلی ثبت شده‌اند. شهرداری برای صدور پروانه بناها، همواره از میراث فرهنگی استعلام می‌گیرد و در این عرصه میراث فرهنگی متولی است. در این میان، به‌نظر می‌رسد موضوعی که برای کلیسای ادونتیست‌ها مطرح شده، به مجوز تخریبی برمی‌گردد که میراث فرهنگی به مالک داده است.
ابوالفتح شادمهری، مدیر بافت و بناهای تاریخی شهرداری تهران در این رابطه می‌گوید: «شهرداری تهران سال 93کلیسای ادونتیست‌ها را به‌عنوان یک ارزش تاریخی به میراث فرهنگی معرفی کرد، اما آنها اعلام کردند که این بنا ارزش تاریخی ندارد. میراث فرهنگی مجوز تخریب را به مالک کلیسای ادونتیست‌ها داده است. پس از نظر میراث فرهنگی دیگر کاری از دست شهرداری برنمی‌آید و اگر شهرداری مانع تخریب شود، علیه ما به دیوان شکایت می‌برند. »
به گفته او البته میراث فرهنگی استان تهران دستور داده تا ساخت‌وساز در محل کلیسا متوقف شود تا بار دیگر این اقدام مورد بررسی قرار گیرد.
شادمهری می‌افزاید: «اداره بافت‌های تاریخی یک سامانه‌ای طراحی کرده که در آن بناهای دارای ارزش تاریخی، معرفی می‌شوند تا شهروندان به ارزش آنها پی ببرند. این اقدام می‌تواند کمک کند تا کنترل‌ها بیشتر شود. در همین خصوص مقرر شده تمامی بناهای ارزشمند موجود در حصار ناصری شناسایی شده تا سامانه بافت‌های تاریخی به‌روزرسانی شود. تاکنون حدود 340بنا در تهران ثبت ملی شده‌اند که از نظرهای مختلف دارای ارزش هستند. نزدیک به 2500بنای دارای ارزش تاریخی نیز در تهران شناسایی شده‌است. »
بیم تخریب اماکن ارزشمند تاریخی در خیابان سی‌تیر
مریم میرزایی، معمار بافت تاریخی شهر
خیابان سی‌تیر یا خیابان ادیان در اواسط سلطنت ناصر‌الدین شاه قاجار تاسیس شده است و قدمت 150ساله دارد و در زمان تاسیس جزو محله دولت، در حصار ناصری بوده است. این خیابان در طول تاریخ محل سکونت، نیایش و کسب و کارپیروان ادیان مختلف بوده که در کنار هم زندگی مسالمت‌آمیزی داشتند. در این خیابان 3 کلیسا، 3 مسجد، یک آتشکده و یک کنیسه وجود داشته است. طی روزهای اخیر کلیسای ادونتیست در معرض تخریب قرار گرفته و بیم آن می‌رود که سایر اماکن تاریخی در خیابان سی‌تیر هم به همین سرنوشت دچار شوند. چون این خیابان و محوطه اطراف آن دارای اماکن تاریخی بی‌شماری هستند که تعدادی از آنها مانند خانه منسوب به ایرج میرزا، سرلشگر شیبانی و2 خانه واقع در کوچه سیمی تخریب شده‌اند. کلیسای ادونتیست هم به لحاظ قدمت، سبک معماری، ارزش همزیستی ادیان کنار هم و واقع شدن در بافت تاریخی شهر، دارای ارزش بالایی است. این کلیسا خریداری شده است. مالکان سال 94 داخل کلیسا را تخریب کرده و با عکس‌های تخریب شده کلیسا، همان سال مجوز تخریب آن‌را از سازمان میراث فرهنگی اخذ کرده‌اند که شهرداری وقت هم مجوز تخریب صادر می‌کند؛ درحالی‌که ملک ارزش تاریخی و معماری دارد. دوستداران و فعالان میراث تاریخی تهران تا سال 99مانع از تخریب کلیسا می‌شوند و طبق روال مجوزهای صادر شده از طرف سازمان میراث فرهنگی، اگر ملکی مجوز تخریب بگیرد و تا سال بعد تخریب نشود، مجوز تخریب ملک لغو خواهد شد. البته این مورد باید در نامه سازمان میراث ذکر می‌شد. به هر ترتیب به تازگی تخریب کلیسا به جریان افتاده است. در بناهایی از این دست نابسامانی در مدیریت و ناهماهنگی میان دستگاه‌هایی چون میراث فرهنگی و شهرداری و دیگر ارگان‌های ذیربط و نبود سیستم نظارتی یکپارچه بر عملکرد دستگاه‌های مربوطه از اصلی‌ترین عوامل تخریب بافت تاریخی هستند.
