دیدگاه/ نقد آزادی‌شناختی اهانت به پیامبر اعظمص

محمدهادی ذاکرحسین- استادیار حقوق دانشگاه تهران

دیر زمانی است که قصه پرغصه اهانت روا داشتن به ساحت قدسی پیامبر اعظم(ص) به سکه رایج بازار اسلام‌هراسی در مغرب‌زمین تبدیل شده است. اهانت‌کنندگان از سلمان رشدی آیات شیطانی تا کاریکاتوریست‌های هفته‌نامه فرانسوی شارلی همگی سوار بر مرکب لجام‌گسیخته بیان و هنر آزاد به سرزمین باور باورمندان مسلمان با این استدلال که مرز و حریم هیچ باوری احترام و حرمت ندارد هجمه و هجوم برده و می‌برند. این در حالی است که نمی‌توان دستان چدنی اهانت را زیر دستکش مخملین آزادی بیان پنهان کرد.
اهانت روا داشتن به یک باور «بیان»‌ نیست که مشمول حق بر آزادی بیان شود. در هندسه معرفتی حقوق بشر آزادی بیان بدان جهت منزلت دارد که در خدمت یک حق برتر یعنی حق آزادی اندیشه و باورمندی است. معنا و اندیشه وابسته بیانند و جز در سایه آن وجود نمی‌یابند؛ از این‌رو بیان، خادم و اندیشه، مخدوم آن است. اما اهانت و توهین از اندیشه سخت تهی است و اندیشه‌ای را نمایندگی نمی‌کند که با ابزار بیان از خلوت و مکنون ذهن به جلوت و عیان برسد و دربرابر محدودیت‌ها مورد حمایت حقوق بشر و آزادی هم باشد. توهین روا داشتن چه در قالب کلمات تجسم یابد و چه در کالبد هنر تصویری تجسد یابد، بیان یک اندیشه نیست تا جامه آزادی بر تن آن بتوان نشاند، بلکه فعلی است با هدف و کارکرد تحمیل احساس بی‌حرمت بودن اهانت‌شوندگان و جریحه‌دار کردن احساسات و تمسخر و آزار عملی ایشان. از این منظر رها کردن تیر سهمگین اهانت به سوی پیامبر اعظم نقض فاحش حق بنیادین آزادی مذهب مسلمانانی است که به‌وجود نازنین آن نبی باورمند هستند. حق بر آزادی مذهب مستلزم رهایی از به سخره گرفته شدن به واسطه مذهب اختیار شده نیز هست. نمی‌توان سخن از آزادی مسلمانان راند، اما باور ایشان به محترم بودن پیامبر اعظم را به سخره و تمسخر گرفت. آزادی یعنی رهایی که خود مستلزم رها بودن از آزار‌های گفتاری و بیانات موهن دیگران است. توهین به مقدسات رفتار ناخوشایند و آزاردهنده‌ای است که به احساسات باورمندان مورد اهانت واقع شده تعرض می‌کند. دیوان اروپایی حقوق بشر نیز در آرای مختلف خود حق باورمندان ادیان مختلف و از آن جمله مسلمانان را نسبت به خدشه‌دار نشدن احساسات مذهبی‌شان مورد شناسایی و حمایت قرار داده و از تحدید و تنبیه بیانات موهن نیز دفاع کرده است. حق بر آزادی بیان حقی قیدبردار و حدپذیر است. اسناد بین‌المللی حقوق بشر نیز بر قیدمندی حق بر آزادی بیان تأکید کرده‌اند. از اعلامیه جهانی حقوق بشر تا پیمان‌نامه اروپایی حقوق بشر همگی آزادی بیان را به‌صورت مسئولانه تعریف کرده‌اند و اعمال آن را محدود به احترام نهادن به حقوق و آزادی‌های دیگران و همچنین نظم عمومی دانسته‌اند. این در حالی است که اهانت‌کنندگان به پیامبر اعظم بر شاخسار آزادی می‌نشینند و از بن آزادی باورمندی دیگران را می‌برند و با این حال رفتار خود را مشمول آزادی می‌دانند؛ درحالی‌که آزادی همگان مقید به آزادی دیگران است.
البته اهانت به پیام اعظم صلوات‌الله علیه و آله تنها از آن جهت که نقض آزادی مذهب مسلمانان است، محدود و محکوم نیست، بلکه اهانت به باورهای دینی مصداق نفرت‌آفرینی و نفرت‌پراکنی است. اهانت به باورهای اسلامی به‌معنای نادیده انگاشتن حق متفاوت بودن مسلمانان و به رسمیت نشناختن هویت ایشان است. دمیدن در آتش ادبیات نفرت از طریق بیانات و کاریکاتورهای موهن مقدمه خشونت و هدم و نابودی مسلمانان است. دادستان دیوان کیفری بین‌المللی در رسیدگی به جنایت جنگی نابودسازی اموال فرهنگی در شهر تاریخی تیمبوکتو در کشور مالی اعلام داشت که تخریب بناهای تاریخی اقدام علیه سنگ و خشت‌های بی‌جان نیست، بلکه اقدام علیه هویت مردم یک سرزمین و نابود کردن تجسم‌های فرهنگ و هویت متفاوت ایشان است. توهین روا داشتن به باورهای قدسی مسلمانان نیز با هدف مجبور ساختن مسلمانان به انکار و اخفای هویت خویش برای مصون ماندن از تعرض و توهین و تمسخر است و آغاز راهی است که پایان آن منتهی به نابودسازی فیزیکی مسلمانان خواهد شد؛ چراکه نسل‌کشی و نابودسازی پیروان یک مذهب یک اتفاق آنی نیست، بلکه فرایندی فرهنگی است که آغاز آن با نفی حق باورمندی ایشان و آزار و ایذای ایشان به‌دلیل باورهایشان شروع می‌شود.
دولت‌های غربی مدعی حقوق بشر در برابر حق آزادی مذهب مسلمانان متعهد هستند که نه‌تنها خود به این آزادی و لوازم آن که مهم‌ترین آن ابراز مذهب است احترام بگذارند، بلکه از این آزادی و حق در برابر تعرض دیگر شهروندان حمایت کنند. مقابله با اهانت روا داشتن به پیامبر اسلام از این حیث از تعهدات حقوق بشری دولت‌های غربی و از آن جمله دولت فرانسه است. سکوت دولت فرانسه در برابر اهانت به پیامبر اعظم هرچند به نام حقوق بشر صورت می‌گیرد، اما تیشه بر ریشه تعهدات حقوق بشری این دولت می‌زند.
سخن آخر آنکه اهانت به نام نامیرای پیامبر اعظم(ص) البته آفتاب وجود آن نازنین نبی را  مخدوش نمی‌کند، بلکه به آتش کشیدن این عود تنها جهان را از شمیم عطر نامش معطر می‌سازد، اما آنان که به حقوق بشر نیز باور دارند و حریم آن را محترم می‌شمارند باید از حق‌پنداشته شدن رفتارهایی که مغایر با فلسفه و روح حقوق بشر است، ممانعت به عمل آورند تا برخی نتوانند به جای گندم، جوفروشی کنند و در زمین حقوق بشر به جای همزیستی مسالمت‌آمیز و همراه با مدارا و احترام، بذر نفرت، تمسخر و ناشکیبایی بکارند و برداشت کنند.