ایران از «بایدن» چه می خواهد؟

شبنم سیدمجیدی

هیچ توجیهی وجود ندارد. بی‌توجهی‌های بی‌رحمانه دولت دونالد ترامپ به زندگی مردم ایران در وسط بحران جهانی ویروس کرونا را با چه منطقی می‌توان توضیح داد؟ چطور می‌توان فلج‌کردن اقتصاد ایران و حمایت از تحریم‌ها را با وجود وسعت گسترده رنج در ایران توجیه کرد؟ از آنجا که مردم ایران، قربانیان تحریم‌های آمریکا بودند و اقتصاد کم‌جان کشور در عرض چند‌ماه، مرزهای جدید و غیرقابل‌باوری از مشکلات را پشت سر گذاشت، درباره سیاست فشار حداکثری آمریکا بر ایران، دیگر هیچ توجیهی وجود‌ندارد. حالا بسیاری از مردم ایران به انتخابات آمریکا چشم‌دوخته‌اند و اینکه آیا حضور جو بایدن به جای دونالد ترامپ در کاخ سفید می‌تواند وضعیت ایران را تغییر دهد؟

مرکز امنیت ملی آمریکا در بیانیه‌ای که تابستان منتشر شد اینطور نتیجه‌گیری کرد که ایران ترجیح می‌دهد جو بایدن در انتخابات‌ ماه‌نوامبر ریاست‌جمهوری آمریکا پیروز شود؛ چرا که بایدن وعده بازگشت به برجام را داده‌است؛ توافقی که در زمان خدمت او به‌عنوان معاون اول باراک اوباما، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، به بار نشست.
ترامپ هم از طرف دیگر ایران و چین را متهم کرده است که می‌خواهند کفه ترازو را به سود بایدن سنگین کنند. ترامپ در جریان کنفرانس مطبوعاتی 15آگوست در کاخ سفید گفت: «چینی‌ها و ایرانی‌ها و بسیاری کشورهای دیگر رؤیای جو بایدن را در سر می‌پرورانند. زیرا اگر او انتخاب شود، این کشورها مالک ایالات‌متحده خواهند بود».

   سیاست‌های ترامپ؛ بی‌رحمانه‌ترین تروریسم اقتصادی آمریکا
همچنان خیلی‌ها استدلال می‌کنند که حضور یک دمکرات در کاخ‌سفید تغییری در سیاست‌های کلی آمریکا ایجاد نخواهد کرد، اما وعده‌های جو بایدن و شرایط موجود نشان می‌دهد که انتخاب دوباره دونالد ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، قطعاً گزینه بهتری برای ایران نخواهد بود. 20مارس امسال بود که حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران هم در نامه‌ای خطاب به مردم آمریکا با اشاره به شیوع جهانی ویروس کرونا نوشت که «تحریم‌ها موجب شده توان مردم ایران در مبارزه با این ویروس کاهش یابد و حتی برخی از هموطنان ما به‌ علت این تحریم‌ها جان خود را از دست بدهند». روحانی نوشت که «مردم ایران تحت بی‌رحمانه‌ترین تروریسم اقتصادی آمریکا در تاریخ قرار‌گرفته‌اند».
بنابراین موضع رسمی مقامات ایران نیز نشان می‌دهد که دولت ترامپ و فشار ظالمانه او بر ایران بی‌سابقه است. در نتیجه بیراه نیست که کارشناسان سیاسی هم جو بایدن را گزینه بهتری برای ایران بدانند.
با این حال، بعضی مقامات ایرانی، از جمله محمد‌جواد ظریف، وزیر امور خارجه، عقیده دارند که تفاوتی نخواهد داشت که چه‌کسی در انتخابات ‌ماه‌نوامبر پیروز شود. محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس ایران هم چندی پیش گفته بود: «اینکه ترامپ دوباره رئیس‌جمهور شود یا بایدن، هیچ تفاوتی در سیاست اصلی ضربه زدن به ملت ایران حاصل نخواهد شد. چون دشمنی آمریکا با ملت ایران ریشه‌دار است».
کارشناسان در داخل و خارج کشور هم می‌گویند اگر چه بیشتر ایرانیان، پیروزی بایدن را ترجیح می‌دهند، اما بعضی‌ها در تأثیر این پیروزی مشکوک‌اند. علی فتح‌الله‌نژاد کارشناس داخلی ایران در دانشگاه توبینگن در این‌باره به مجله آمریکایی آتلانتیک گفته است که «از نظر سیاست، تفاوت زیادی بین این دو نفر وجود ندارد. اگرچه انتخاب مجدد ترامپ ممکن است به ‌معنای ادامه فشار حداکثری اقتصادی بر ایران باشد، اما ذهن معامله‌گر او و پایبند‌نبودنش به هیچ اصولی، رسیدن به یک توافق مطلوب را محتمل می‌کند». از طرف دیگر گاردین هم استدلال می‌کند که بایدن هم برای بازگشت به برجام راه دشواری خواهد داشت.

   رصد انتخابات آمریکا از سوی ایرانیان
از داخل ایران صداهای دیگری هم به گوش می‌رسد. مجله آتلانتیک اخیراً نوشت که «داخل ایران میان گروه‌هایی این عقیده وجود دارد که پیروزی بایدن، فشار اقتصادی بر ایران را کاهش می‌دهد و دمکرات‌ها در مقایسه با جمهوریخواهان نرم‌تر هستند».
این مجله همچنین نوشت که «ایرانیان از نزدیک کارزار انتخاباتی آمریکا را رصد می‌کنند. طبق نظرسنجی آژانس دانشجویان ایرانی، سه‌چهارم ایرانی‌ها اخبار انتخابات آمریکا را دنبال می‌کنند. نظرسنجی دیگری نشان می‌دهد که 96درصد مردم ایران رقابت ریاست‌جمهوری آمریکا را تا حدی پیگیری می‌کنند. همچنین مناظرات میان دو نامزد انتخاباتی حتی در تلوزیون ملی ایران مورد‌توجه قرار‌گرفت. صاحب‌نظران ایرانی بسیاری نیز در مورد این مناظرات اظهارنظر کردند».

   انتخاب جو بایدن و انتخابات ریاست‌جمهوری ایران
روزنامه گاردین هم در گزارشی به بررسی ابعاد و تأثیرات انتخاب جو بایدن در ایران پرداخته‌است. این روزنامه می‌نویسد: «حتی اگر جو بایدن در انتخابات پیروز شود، دولت ضعیف شده ایران فقط چند‌ماه فرصت دارد تا قبل از مواجهه با چالش انتخاباتی خود از سوی افرادی که مخالف هرگونه تعامل با غرب هستند، برای احیای توافق هسته‌ای مذاکره کند».
گاردین نوشته: «اصلاح‌طلبان در انتخابات مجلس ایران با کمترین میزان مشارکت روبه‌رو شدند. شانس اقناع طبقه متوسط و ناامید برای رأی دادن در انتخابات ریاست‌جمهوری ممکن است تا حدی به یافتن نامزدی معتبر بستگی داشته باشد که امید به از سرگیری مذاکرات با غرب را میان مردم افزایش دهد».
اصلاح‌طلبان، به‌دلیل اینکه توافق اصلی نتوانست منافع اقتصادی مناسبی برای مردم عادی داشته باشد، به‌شدت آسیب دیده‌اند. هنگامی که ترامپ از توافق خارج شد، فشار اقتصادی حداکثری را بر تهران وارد و صادرات نفت ایران را مسدود کرد. این اقدامات باعث شد طرفداران تعامل با آمریکا در دفاع از استراتژی خود ناکام بمانند.
محمد‌جواد ظریف، وزیر خارجه ایران اواسط مهرماه در گفت‌وگو با روزنامه کار و کارگر گفت که وزارت خارجه در مذاکرات ضعیف عمل نکرده‌است؛ «معاون وزیرخارجه ایران هنوز در جلسات کمیسیون مشترک برجام شرکت می‌کند. اما ترامپ اتاق مذاکره را به آتش‌کشید. ما هنوز میز مذاکره را ترک نکرده‌ایم.»
به گفته صادق زیباکلام، تحلیل‌گر مسائل سیاسی ایران، اصلاح‌طلبان پایگاه انتخاباتی خود را از دست داده‌اند. وی، حداکثر مشارکت 30درصدی مردم در انتخابات ریاست‌جمهوری را پیش‌بینی کرده است.زیباکلام از سرخوردگی درباره روند سیاسی ایران میان دانشجویان، تحصیل‌کرده‌ها و ساکنان شهرها یعنی همان لایه‌های اجتماعی که باعث پیروزی چشمگیر روحانی در سال2013 شدند، سخن گفته است.

   رویکرد سه مرحله‌ای بایدن برای بازگشت به برجام
با وجود مشخص بودن سیاست ایران، بعضی از تحلیل‌گران غربی می‌گویند بایدن در صورت انتخاب باید همچنان تلاش کند تا توافق هسته‌ای را نجات دهد. بایدن تا‌کنون وعده داده است که «اگر ایران به توافق هسته‌ای پایبند باشد، ایالات‌متحده باید به‌عنوان نقطه شروع مذاکرات بعدی، به توافق هسته‌ای بپیوندد».
اما حتی اگر بایدن پیروز انتخابات ‌آمریکا شود، تا 20ژانویه 2021(اول بهمن 99) کار خود را در کاخ‌سفید آغاز نمی‌کند. در نتیجه اصلاح‌طلبان ایران مدت کوتاهی فرصت دارند تا ایرانیان را متقاعد کنند که مسیر پیش‌رو، ارزش تلاش مجدد را دارد.
راهکاری که در این‌باره پیشنهاد شده به کارگیری رویکرد مرحله‌ای برای الحاق مجدد به توافقی است که دونالد ترامپ در سال 2018 از آن خارج شد.
«الی‌گرانمایه» کارشناس مسائل ایران در اندیشکده شورای روابط خارجی اروپا در این‌باره گفته است: دستیابی به یک توافق، «تلاش سخت دیپلماتیک» را می‌طلبد. چارچوب برجام از جمله بازرسی مستمر از سایت‌های ایران توسط ناظر سازمان ملل همچنان پابرجاست.
گرانمایه استدلال می‌کند که «ایالات‌متحده با کمک 3امضا‌کننده اروپایی این توافق یعنی فرانسه، آلمان و انگلیس باید به‌دنبال یک توافق ابتدایی و سریع باشند و حل مسائل سخت‌تر را به بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری ایران موکول کنند».
نقشه‌راه 3مرحله‌ای، با یک توافق هسته‌ای موقت از اواسط ‌ماه فوریه سال 2021(اسفند 99) آغاز می‌شود که پارامترهای توافقنامه را تعیین می‌کند و ایران موافقت می‌کند هر فعالیت هسته‌ای که بیش از حد توافق باشد را متوقف و زمینه را برای لغو تحریم‌های دولت بایدن فراهم کند. یعنی تحریم‌ها از مقامات ایرانی، ارسال کالاهای بشردوستانه و بعضی صادرات نفتی برداشته می‌شود و همچنین بازپیوستن به برجام از سوی آمریکا شروع خواهد شد. تا ‌ماه ژوئن(خرداد 1400) انتظار می‌رود هر دو طرف کاملاً با توافق اصلی مطابقت پیدا کنند و در نتیجه بیشتر تحریم‌های ایالات‌متحده لغو خواهد شد. این اتفاق نیاز دارد تا ایران اقدامات دیگری از جمله کاهش ذخیره اورانیوم غنی‌شده خود را انجام دهد، سانتریفیوژهای نطنز را از استفاده خارج و مراحل تحقیق و توسعه‌ای را که آمریکا آن را فراتر از برجام می‌داند، متوقف کند. گفت‌وگوهای گسترده‌تر در مورد توافق هسته‌ای از اواخر سال 2021(پاییز 1400) آغاز می‌شود. به‌گفته کارشناسان توافقنامه بعدی که توسط 3دولت اروپایی پشتیبانی می‌شود، برنامه موشک‌های بالستیک ایران و سیاست‌های ایران در خاورمیانه را بررسی می‌کند.

   جلب اعتماد دوباره ایران
البته اینها همه در تئوری است و در عمل موانع زیادی وجود دارد. از جمله اینکه ممکن است درخواست‌های بایدن برای بازگشت به برجام مورد‌استقبال ایران قرار‌گیرد، اما به‌احتمال زیاد او با مخالفت بعضی اعضای حزب دمکرات در مورد لغو خودکار تحریم‌های ایران روبه‌رو خواهد شد.
همچنین بی‌اعتمادی ایران نیز به طرف‌های غربی بیشتر از گذشته شده است. «محمد‌حسین عادلی» سفیر پیشین ایران در انگلیس در این‌باره گفته است که «بایدن قبل از هر چیز باید به‌طور عملی اعتماد ایران را نسبت به مذاکره جلب کند. اعتماد ایران با کلمات، قابل‌جلب نیست بلکه باید در عمل و با ضمانت این کار انجام شود».
«حسن احمدیان» استاد خاورمیانه در دانشگاه تهران نیز در اظهارنظری استدلال کرده است که «ایران قبل از بازگشت به پیروی کامل از برجام، خواستار جبران خسارت اقتصادی ناشی از تحریم‌های واشنگتن و همچنین رفع نقایص مهم برجام خواهد‌شد».
توافق هسته‌ای سال 2015 ایران را موظف کرد که برنامه هسته‌ای صلح‌جویانه خود را قبل از اینکه غرب هیچ قدمی بردارد، محدود کند. این در حالی است که این توافق نتوانست آمریکا را به‌خاطر نقض شرایط برجام، تنبیه و جریمه کند. به گفته احمدیان «بازگشت مجدد به برجام بر این اساس که صرفاً آمریکا دوباره به توافق بازگردد، دیگر عملی نیست. نبود اعتماد به حدی افزایش یافته که تغییر چهره در دفتر کاخ سفید نیز، واقعیت را تغییر نخواهد داد».


وزارت خارجه در مذاکرات ضعیف عمل نکرده است؛ «معاون وزیرخارجه ایران هنوز در جلسات کمیسیون مشترک برجام شرکت می کند. اما ترامپ اتاق مذاکره را به آتش کشید. ما هنوز میز مذاکره را  ترک نکرده ایم.»