کاخ مروارید؛ نخستین نمونه معماری ارگانیک آمریکایی در ایران

  سعید برآبادی      
 حوالی سال‌های1345، شمس پهلوی، بیماری آسم را بهانه‌ای کرد تا برای خود در ییلاقات تهران کاخی استثنایی بسازد. او عاشق تجملات بود، آنچنان در بازی قدرت غرق نشده بود که از علاقه‌اش به طلا و مروارید و دیگر زیورآلات شاهانه فاصله بگیرد. معماری که کاخ شمس را برایش طراحی کرد این عطش به زیورآلات را خوب درک کرده بود، زمانه هم زمانه معمارانی چون رایت بود که هر آنچه را در ذهن می‌پروراندند به کاغذ و از آنجا به محیط واقعی می‌بردند، فارغ از اینکه چنین ایده‌ای آیا اصلا ساخته می‌شود و اگر ساخته شود، چقدر هزینه برمی‌دارد. کاخ مروارید در چنین دورانی از قلم ویلیام وسلی پیترز تراوید؛ معماری اهل محاسبه و ریاضیات که از سویی داماد فرانک لوید رایت آمریکایی بود و از سوی دیگر، یکی از دختران فراری استالین را به همسری گرفته بود. بعدها به مناسبت‌هایی از وسلی پیترز خواهیم گفت اما آنچه اینجا و در معماری کاخ مروارید اهمیت دارد کشف معماری ارگانیک برای نخستین بار در تاریخ ایران است. علاقه شمس به تجملات، دست طراح را باز گذاشته بود تا ایده مرکزی کاخ را به شکل سفره‌ماهی‌ای طراحی کند که در دل یک صدف گرفتار شده و صاحب آن، مروارید این کاخ یعنی خواهر شاه است! با چنین اتودی، بنیاد فرانک لوید رایت یک‌میلیون دلار پول وسط گذاشت تا در مهرشهر کرج که هوایی مفرح و باغاتی فراوان داشت، کاخ پا بگیرد. نماینده این بنیاد معتبر معماری در ایران، گروه معماری نظام عامری، کمال کمونه و خسروی بودند؛ سه‌گانه‌ای کم‌نظیر در معماری ایران که از آنها نیز بعدها بیشتر خواهیم گفت. ساخت کاخ 2سال طول کشید چرا که بنیاد رایت نیازمند تطبیق ایده‌های معمارانه طرح با فضاسازی باغ ایرانی بود و از سوی دیگر دکوراسیون داخلی کاخ باید در ایتالیا ساخته و به کشور ارسال می‌شد. در شماره 23 اکتبر 1972، روزنامه «سانفرانسیسکو کرانیکال» در گزارشی از پرداخت هزینه‌های سنگین به شرکت‌های آمریکایی به‌منظور خرید دکوراسیون داخلی کاخ شمس پهلوی پرده برداشت: «طی سه هفته آینده شرکت مبل‌سازی وسترن کانزاکت فانتزی‌ترین و درعین‌حال پربهاترین سفارش مبل را که بالغ بر یک‌و‌نیم میلیون دلار شده جهت کاخ اختصاصی 88 اتاقه والاحضرت شمس پهلوی خواهر شاه ارسال خواهد کرد. نکته حائز‌اهمیت و به‌مراتب محسور‌کننده و غیرمنطقی این است که از بابت خرید قالی بافت آمریکا جهت مفروش کردن کاخ مذکور به شرکت قالی پروین معادل 100هزار دلار قالی سفارش داده شده است که این اقدام آدم را به یاد ضرب‌المثل معروف فارسی «زیره به کرمان بردن» می‌اندازد». در نهایت در سال1347 و بعد از 2سال، کاخ مروارید به بهره‌برداری رسید و به‌خاطر حضور شمس در این منطقه از کرج، نام قدیمی آن را به مهرشهر تغییر دادند. کاخ مروارید اما سرانجام خوبی نداشت؛ پس از انقلاب در سال1363، مصادره شد و در اختیار بنیاد مستضعفان قرار‌گرفت و تا سال1393 که ثبت ملی شد و به فهرست سازمان میراث فرهنگی پیوست، تقریبا به ویرانه‌ای بدل شده بود.