آشیانه پاورقی

حسنا مرادی    
اگر پاورقی‌ها گل‌‌های بوستان ادبیات داستانی ایران بودند، مجلات هم خاک لازم برای رستن این گل‌ها محسوب می‌شدند. در دوره‌هایی از تاریخ مطبوعات کشور، ده‌ها مجله گوناگون به چاپ می‌رسیدند و در بعضی دوره‌ها هم تعداد مجلات به انگشتان 2 دست هم نمی‌رسید. در این میان بعضی از مجلات به‌خاطر سبک خاص پاورقی‌ها و نویسنده‌های معروفشان، طرفداران و خوانندگان بیشتری داشتند. مجله‌هایی که در ادامه معرفی می‌شوند، از محبوب‌ترین‌های دوران خودشان بودند.

تهران‌مصور

این مجله از سال1308 در قطع وزیری بزرگ و در 16صفحه، چاپ شد. دوران اوج این مجله از سال1320 تا اواسط دهه1340 بود. در این دوران، مجله ترکیبی از اخبار و حوادث روز ایران و جهان، مطالب سرگرمی، ترجمه داستان‌های خارجی، سفرنامه، صفحات مشاوره پزشکی و خانواده و پاورقی بود. در دوره‌هایی تا 3 پاورقی مختلف در این مجله چاپ می‌شد. ستاره پاورقی‌نویسان «تهران‌مصور»، حسینقلی مستعان بود. محبوبیت پاورقی‌های او در حدی بود که ترور مدیرمسئول مجله، احمد دهقان، در سال1329، هیچ خللی به تیراژ مجله وارد نکرد و خوانندگان همچنان طرفدار مجله بودند. پس از احمد دهقان، عبدالله والا صاحب‌امتیاز و محمود رجاء سردبیر تهران‌مصور شدند. پس از چند سال، مستعان با این دو نفر اختلاف‌نظر پیدا کرد و از این مجله رفت. رفتن مستعان از تهران‌مصور، عملا کمر این مجله را شکست و حضور پاورقی‌نویسان دیگر نتوانست این مجله را به دوران اوج خود بازگرداند. سرانجام هم در سال1353، به دستور هویدا، مجله تعطیل شد.

سپید و سیاه

«سپید و سیاه»، پس از کودتای28 مرداد1332، آغاز به‌کار کرد. علی بهزادی که تازه از فرنگ برگشته بود، این مجله را راه انداخت. 
مطالب مجله بیشتر حوادث ایران و جهان، اخبار دربار و خانواده سلطنتی، داستان‌های ترجمه خارجی و پاورقی بودند. از معروف‌ترین پاورقی‌های این مجله، پاورقی طنز اسمال در نیویورک بود که طرفداران زیادی داشت. محمدحسین میمندی‌نژاد، منوچهر مطیعی و صدرالدین الهی از پاورقی‌نویسان این مجله بودند. سپید و سیاه در سال1353 به دستور هویدا بسته شد، اما در سال1357 دوباره برای چند صباحی چاپ شد که آن هم دیری نپایید.

اطلاعات هفتگی

«اطلاعات هفتگی» از نوروز سال1320 شروع به‌کار کرد و تا به امروز چاپ آن بی‌وقفه ادامه داشته است. این مجله که زیرمجموعه مؤسسه اطلاعات است، در دوره‌های مختلف سردبیران مختلفی مانند انور خامه‌ای، احمد شهیدی و منوچهر سعیدوزیری داشت و با پاورقی‌نویسان متعددی کار می‌کرد. حمزه سردادور پاورقی‌نویس محبوب که بیشتر پاورقی‌هایش زمینه تاریخی داشتند، بسیاری از آثارش را در این مجله چاپ کرد. رسول ارونقی کرمانی که در دهه1340 خود سردبیر این مجله بود، پاورقی «امشب دختری می‌میرد» خودش را در این مجله چاپ کرد. امیر عشیری هم بسیاری از پاورقی‌های پرطرفدار پلیسی خود را در اطلاعات هفتگی چاپ می‌کرد.

فردوسی

ماهنامه «فردوسی» از سال1328 تا 1353 به صاحب‌امتیازی اشرف جهانبانویی و مدیرمسئولی نعمت‌الله جهانبانویی و سردبیری فرج‌الله نوحی، محمود عنایت، مرتضی لاجوردی و عباس پهلوان چاپ می‌شد. این مجله ادبی، در کنار نقد و نظر راجع به شعر و داستان و تحلیل اتفاق‌های تأثیرگذار بر بشریت در جهان، چندی هم پاورقی هم چاپ می‌کرد. 
با اینکه فردوسی بیشتر به ادبیات داستانی‌ای که در آن زمان به نام ادبیات پیشرو یا جریان اصلی شهرت داشت، متمایل بود، اما در دوره‌های مختلف با پاورقی‌نویسان متعددی از مستعان گرفته تا ایرج پزشک‌زاد کار کرد. معروف‌ترین پاورقی‌ای که در این مجله چاپ شد، «دایی‌جان ناپلئون» پزشک‌زاد بود. فردوسی هم در سال1353، چند روز بعد از دیگر روزنامه‌ها و مجلات به دستور هویدا تعطیل شد.

روشنفکر

مجله «روشنفکر»، از سال1332 تا سال1351 در تهران چاپ می‌شد و صاحب‌امتیاز و مدیرمسئول این مجله رحمت‌الله مصطفوی بود. این مجله، صفحات مختلفی مانند اخبار ایران و جهان و دربار، اخبار سینما و چهره‌ها، سرگرمی و پاورقی داشت. 
روشنفکر هر از گاهی انتقادهای خیلی کوچکی به دولت‌های وقت می‌کرد. بعضی اوقات هم مطالب یا تحلیل‌هایی با رویکرد سیاسی چاپ می‌کرد و بالطبع هر از گاهی توقیف می‌شد. در دوره‌هایی که روشنفکر توقیف می‌شد، مجله‌های «مروارید»، «نامور» و «ندای مرد» به جای آن منتشر می‌شد. این مجله، در دوران چاپ خود، سردبیرهای متعددی مانند مجید دوامی، علی حافظی، منوچهر مطیعی، حسین مهری و پرویز نقیبی داشت. 
ناصر خدایار، سیروس آموزگار، داریوش آریا، سیدحسین الهامی و حسینقلی مستعان از پاورقی‌نویسان این مجله بودند. اما معروف‌ترین پاورقی‌نویس این مجله، امیر عشیری بود که بسیاری از داستان‌های پلیسی‌اش را در این مجله چاپ می‌کرد. 
قصه تعطیلی این مجله غمناک است؛ در سال1351 رحمت مصطفوی که به‌خاطر روشنفکر حسابی زیر بار قرض رفته بود و حقوق نویسنده‌هایش عقب افتاده بود، وامی می‌گیرد و بدهی‌هایش را صاف می‌کند. بعد هم مجله را تعطیل می‌کند و دنبال یک شغلی می‌رود که حداقل نان‌وآب داشته باشد.

جوانان امروز

مجله «جوانان امروز»، یکی از مجلات زیرمجموعه مؤسسه اطلاعات بود. 
این مجله در سال1337 با نام «اطلاعات جوانان» شروع به‌کار کرد و تا 2 سال بعد چاپ شد، اما در سال1339، چاپ آن متوقف شد. این مجله دوباره در سال1345 با نام جوانان منتشر شد و بعد از چند شماره، کلمه امروز به نام آن اضافه شد. سردبیر این مجله، از سال1345 تا یک‌سال‌ونیم بعد از انقلاب، ر. اعتمادی بود. در دوران سردبیری او، تیراژ مجله به 400هزار تا هم رسیده بود. جوانان امروز، بخش‌های متنوعی مانند اخبار و حوادث جهان و ایران، ترین‌ها، صفحات مد و لباس داشت. بخش ورزشی آن هم جذاب و قوی بود و هر شماره یک پوستر رنگی از شخصیت‌های معروف مانند ورزشکاران ایران و جهان چاپ می‌کرد که خیلی پرطرفدار بود. 
پاورقی‌‌نویسان معروف این مجله ر. اعتمادی، صادق جلالی، سبکتکین سالور، داریوش آریا و رسول ارونقی کرمانی بودند و در هر شماره از آن، معمولا چند پاورقی در ژانرهای مختلف چاپ می‌شد.

دختران و پسران

این مجله که ابتدا با نام‌های «اطلاعات کودکان» و «اطلاعات دانش‌آموز» منتشر شد، مجله‌ای برای نوجوانان بود که در رقابت با «کیهان بچه‌ها» در سال1335 شروع به‌کار کرد و تا سال1357 چاپ آن ادامه داشت. 
سردبیران این مجله در دوره‌های مختلف، بهرام افرهی و نادر اخوان حیدری بودند. 
بخش‌های مختلف این مجله شامل اخبار دانش‌آموزی، زندگینامه مشاهیر، بخش علمی، اخبار ورزشی، آموزش ورزش‌های رزمی، سرگرمی و جدول، کمیک‌استریپ و پاورقی بود. تعداد زیادی از پاورقی‌های این مجله پاورقی‌های خارجی بودند که ترجمه شده بودند و در کنار آنها تعدادی پاورقی ایرانی هم چاپ می‌شد. پرویز قاضی‌سعید، سبکتکین سالور و امیر عشیری از پاورقی‌نویسان این مجله بودند.

زن روز

«زن روز»، مجله‌ای زیرمجموعه مؤسسه کیهان بود که در سال 1343 به سردبیری مجید دوامی شروع به‌کار کرد. این مجله که تلاش می‌کرد الگوی زن مدرن برای زنان ایرانی باشد، مطالبی در مورد مد و لباس، ژورنال خیاطی، اخبار و گزارش‌هایی از زنان مترقی، پزشکی، روانشناسی، تربیت فرزند و فوتورمان داشت. در کنار این مطالب، همواره چند پاورقی خارجی و ایرانی هم چاپ می‌کرد. منوچهر مطیعی پاورقی معروفی با نام «بر سر دوراهی زندگی» داشت که در هر شماره، داستان زندگی یک نفر را تعریف می‌کرد و در آخر قهرمان قصه‌اش بر سر دوراهی‌ انتخابی قرار می‌گرفت که بر مبنای آن می‌بایست مسیر زندگی‌اش را تعیین می‌کرد. علاوه بر این‌ها، زن روز به‌دلیل برگزاری مسابقات دختر شایسته در ایران، معروف بود و اخبار این مسابقات را به‌صورت گسترده پوشش می‌داد. این مجله هنوز هم چاپ می‌شود.

اطلاعات بانوان

این مجله در فروردین سال1336 به صاحب‌امتیازی قدسی امیرارجمند، همسر عباس مسعودی مؤسس و مدیر مؤسسه اطلاعات، شروع به‌کار کرد. نخستین سردبیر آن ایرج مستعان بود و پس از او پری اباصلتی سردبیر این مجله شد. صفحات اصلی این مجله، صفحات گزارش، مطالب انتقادی، مطالب مد و زیبایی، سینمایی و هنری، راهکارهای خانه‌داری و آشپزی، خیاطی، کمیک استریپ، سرگرمی و داستان و پاورقی بود. معروف‌ترین پاورقی‌نویسان این مجله، ایرج مستعان، سیروس آموزگار، داریوش آریا و پرویز قاضی‌سعید بودند. این مجله از معدود مطبوعات ایران بود که از نویسندگان، مترجمان و خبرنگاران زن برای تهیه مطالبش استفاده می‌کرد. «اطلاعات بانوان» تا سال1357 چاپ شد.