یادداشت
حمایت از محققان و نخبگان
محمدرضاقربانی ـ پژوهشگر ارتباطات و سازمان‌های مردم‌نهاد
یکم: برای سنجش رشد علمی کشورها در سطح جهان شاخصی به نام «خط فقر علمی» وجود دارد. این شاخص نسبت تولید علم در کشورهای مختلف را به نسبت جمعیت آنان و جمعیت جهان می‌سنجد. هر کشوری باید متناسب با جمعیت خود به نسبت جمعیت جهان، در تولید علم جهانی نقش‌آفرین باشد تا بالاتر از خط فقر علمی قرار گیرد. ما کمی بیش از یک درصد جمعیت جهان را داریم و به همین دلیل اگر بیش از یک درصد تولید علم جهان را به‌خود اختصاص دهیم، از خط فقر علمی عبور کرده‌ایم. خوشبختانه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و از سال‌های ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ به بعد، از خط فقر علمی گذر کرده و بالاتر از آن قرار داشته‌ایم. در سال‌های اخیر نیز رتبه اول کشورهای منطقه و رتبه‌های پانزدهم و شانزدهم جهانی را در تولید به‌دست آورده‌ایم که حائز اهمیت است. همچنین این مهم یکی از اهداف اصلی چشم‌انداز ۱۴۰۴ بوده که خوشبختانه زودتر از موعد محقق شده است. حفظ این موفقیت البته نکته دیگری است که در مجالی دیگر باید به آن بپردازیم.
دوم: ما برای پیشرفت در سال‌های آینده و ریل‌گذاری حرکت ماشین توسعه کشور چاره‌ای جز تداوم رشد تولید علم نداریم. به‌عبارت صریح‌تر «توقف پیشرفت علم در کشور ما ممنوع است» شاخص تولید علوم جهان در ۲۲رشته اصلی محاسبه می‌شود. آمارها نشان می‌دهد ما در زمینه علوم ریاضی، مهندسی، کشاورزی و پزشکی، جایگاه مناسب و عملکرد خوبی داشته‌ایم. ضمن آنکه در برخی رشته‌ها به‌اصطلاح «کم‌تحرک» بوده‌ایم که از آن جمله می‌توان به رشته‌های علوم اجتماعی، ارتباطات، اقتصاد و تجارت اشاره کرد. از این‌رو لازم است مدیران مربوطه در زمینه متوازن‌سازی رشد علمی کشور برنامه‌ریزی کنند.
سوم: در 2دهه اخیر در حوزه فعالیت‌های دانشگاهی، عملکرد مناسبی داشته‌ایم. براساس نتایج پایگاه رتبه‌بندی بین‌المللی تایمز که از معتبر‌ترین نظام‌های رتبه‌بندی بین‌المللی علمی به شمار می‌آید، در سال ۲۰۲۰ میلادی۴۰دانشگاه ایرانی در این رتبه‌بندی بین‌المللی قرار گرفته‌اند که بیشترین تعداد دانشگاه در میان کشورهای منطقه و کشورهای اسلامی است. بعد از ما کشورهای ترکیه، مصر و پاکستان قرار دارند و در این رتبه‌بندی کشورهایی چون مالزی نیز پایین‌تر از ما هستند. جالب است بدانید در سال۲۰۱۳ تنها یک دانشگاه ایرانی در این رتبه‌بندی قرار داشت و رسیدن به ۴۰ دانشگاه در یک دوره ۷ساله یک موفقیت مهم به شمار می‌آید. این رتبه‌بندی براساس 5معیار آموزش، پژوهش، استنادات، درآمد صنعتی و وجهه بین‌المللی دانشگاه‌ها صورت گرفته و دانشگاه‌هایی چون آکسفورد، دانشگاه صنعتی کالیفرنیا، کمبریج استنفورد و رام.آی.تی رتبه‌های اول تا پنجم را به‌دست آورده‌اند.
چهارم: ما در سطح جهان کشوری جوان به شما می‌آییم و همین جوانی می‌تواند یک سرمایه کمیاب برای تضمین پیشرفت ما در آینده به شمار آید. بسیاری از کشورهای جهان- ازجمله کشورهای غربی، اروپایی و حتی شرق دور- امروز با مشکل «پیری جمعیت» مواجه‌اند و در این شرایط جوانی جمعیت برای ما یک مزیت کم‌نظیر است که باید به نحو مطلوب از آن استفاده کنیم. «جوانی جمعیت»، امکان تحرک ما را در عرصه تولید علم، بیش از پیش فراهم خواهد کرد. باید در زمینه آموزش و پژوهش به‌صورت دقیق و هدفمند سرمایه‌گذاری کنیم.
پنجم: جذب سازمان‌های مردم‌نهاد به عرصه تولید علم و آموزش یک ضرورت است. نمونه موفق خیرین مدرسه‌ساز که تاکنون در ساخت و تجهیز بیش از یک‌سوم مدارس کشور مشارکت داشته، یک الگوی قابل توجه است. در سطح دنیا نیز بسیاری از مراکز آموزشی موفق و پیشرو، محصول نقش‌آفرینی سازمان‌های مردم‌نهاد هستند.
ششم: تجربیات سال‌های اخیر نشان می‌دهد ما در عرصه‌هایی که سرمایه‌گذاری علمی و پژوهشی داشته‌ایم، موفق شده‌ایم. ازجمله در عرصه هوا فضا، صنایع دفاعی، حوزه‌های پزشکی، سلول‌های بنیادی، دانش بومی هسته‌ای و نظایر آن ... بنابراین نظام برنامه‌ریزی کشور باید اعتبارات پژوهشی دانشگاه‌ها را افزایش دهد و بر نحوه هزینه‌کرد آن نظارت کند. دانشگاه‌های پیشگام و دانشگاه‌هایی که در عرصه بین‌المللی موفقیت‌هایی را به‌دست می‌آورند باید تشویق شوند. محققان و نخبگان حمایت شوند و البته علاوه بر موفقیت‌های «کمی» به جنبه‌های «کیفی» تولید علم در کشورمان باید توجه شود.