بحران زدگی در مدیریت بحران

زینب زینال‌زاده- خبر‌نگار

  پاییز و زمستان با همه طنازی‌ها و نعمت‌هایشان، بحران‌های تازه‌ای را هم نسبت به فصل‌های گرم برای کلانشهرها به ارمغان می‌آورند. در این دو فصل، سیل و آبگرفتگی، وارونگی دما و آلودگی هوا، بارش برف، امکان قطع جریان‌های حیاتی شهر مثل آب، برق و گاز و بروز حوادث طبیعی و غیرطبیعی دیگر، هر آن می‌تواند نبض زندگی را در منطقه یا محله‌ای، از ریتم بیندازد. در این بین، بی‌تردید شهرداری و سازمان‌های زیرمجموعه و مدیرانش   می‌توانند با توجه به امکانات، تجربه و شناختی که از شهر دارند، بهتر از هرکس و نهاد دیگری، زندگی را دوباره به روال عادی بازگردانند. با این حساب بحران‌زده  است که نبض اجرایی مدیریت بحران در شهرهای توسعه‌یافته دنیا در دست مدیران شهری قرار دارد؛ مسئله‌ای که در ایران، جدی گرفته نمی‌شود و درست عین بسیاری از موارد دیگر، چرخ روزگار و تصمیمات، عکس نیاز شهرها می‌چرخد. نمونه‌اش، سازمان مدیریت بحران شهر تهران است که با وجود همه توانایی‌ها اکنون به قول رئیسش، خود دچار «بحران تصمیم‌گیری» شده است. اینطور که رضا کرمی‌محمدی می‌گوید، طی سال‌های اخیر نه‌تنها اختیارات‌شان محدود شده، بلکه با قانون‌های جدید، ابهامات زیادی در مورد وظایف هم به‌وجود آمده است. امروز مصادف است با روز جهانی کاهش اثرات بلایای طبیعی؛ کاری که قاعدتا باید بیشتر از همه بر‌عهده سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران باشد. همین روز بهانه‌ای شد برای گفت‌وگو با رضا کرمی‌محمدی، رئیس سازمان و کسب اطلاعات بیشتر از قانون جدید.
قدمت 19ساله و اما و اگرهای فراوان
سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در سال1380 با هدف مقابله با مخاطراتی چون سیل، زلزله، فروریزش و... تشکیل و ریاست آن، توسط وزیر وقت کشور بر‌عهده شهردار تهران گذاشته شد. با شکل‌گیری این سازمان بیش از 70 ارگان، نهاد و تشکل مردمی در آن عضو شدند و برای ایجاد هماهنگی مطلوب بین دستگاه‌ها، شورای هماهنگی تشکیل شد که شهردار تهران در رأس آن قرار گرفت. با گذشت 19سال از رویکرد مدیریت بحران، مدتی پیش قانون جدیدی در مجلس تصویب شد که براساس آن، وزیر کشور عهده‌دار مسئولیت مدیریت شرایط بحرانی شد؛ قانونی که به‌دلیل برخی از خلأها ستاد بحران را دچار بحران بلاتکلیفی کرده است.
 
پیش‌بینی بهتر از مقابله
کلانشهر تهران بیش از 10گسل دارد و از این‌رو جزو شهرهای زلزله‌خیز کشور محسوب می‌شود. علاوه بر زلزله، مخاطرات دیگری هم پایتخت ایران را تهدید می‌کنند که کرمی در تشریح آنها می‌گوید: «علاوه بر زلزله که از آن با عنوان تهدید جدی شهر تهران یاد می‌شود، بارندگی‌های شدید و سیل، فروریزش و فرونشست، وزش بادهای شدید و توفان و حتی بارش برف هم مخاطراتی هستند که در فهرست حوادث بحران‌زای شهر تهران قرار می‌گیرند. در این بین برای مدیریت هرکدام از آنها وظایف دستگاه مربوطه به خوبی مشخص می‌شود.»
 همانطور که در موارد پزشکی و درمانی گفته می‌شود «پیشگیری بهتر از درمان است.» در مسائل بحرانی هم عبارت «پیش‌بینی بهتر از مقابله است.» سرلوحه کارهای سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران قرار گرفته است. به گفته کرمی، در طول 19سال کارهای بسیار خوبی در حوزه مدیریت بحران انجام شده که عمده آنها مربوط به پیش‌بینی حوادث غیرمترقبه است: «در همه جای دنیا شناسایی بحران‌ها و انجام تحقیقات برای پیشگیری از وقوع‌شان بهترین شیوه مدیریت بحران است؛ بنابراین سعی کردیم از این شیوه تبعیت کرده و با استفاده از تجهیزات مدرن و به‌کار بردن امکانات و استفاده از ظرفیت‌های موجود، وقوع حوادث را پیش‌بینی کنیم.» در چنین شرایطی انتظار می‌رود شاهد موارد بحرانی نباشیم، اما یادآوری آبان سال گذشته عملکرد سازمان پیشگیری و مدیریت بحران را زیر علامت سؤال قرار می‌دهد. بارش چند سانتی‌متری برف، مدیران شهر و سایر مسئولان را غافلگیر و تهران را دچار بحران‌زدگی کرد. کرمی با تأیید این موضوع می‌گوید: «برخی از موارد هستند که به‌نظر بحران‌زا نیستند، اما غفلت از آنها ناگهان تبدیل به بحران می‌شود. برف سال گذشته درسی بود برای مدیران شهری و متولیان سازمان بحران که باید پیش‌بینی‌ها را دقیق‌تر انجام دهند.»

آمادگی در برابر بحران
اگر برنامه‌ای برای پیش‌بینی و پیشگیری از بحران نداشته باشیم، به ناچار باید در مقابل آن بایستیم و برای کاهش آسیب‌های جانی و مالی تلاش کنیم. در مواقع اضطراری و بحرانی علاوه بر اطلاعات و نیروهای انسانی قطعا به لوازم و تجهیزات هم نیاز است که به گفته مدیرعامل سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، در تمام مناطق 22گانه ستاد بحران وجود دارد و همه آنها دارای تجهیزات و لوازم امداد‌رسانی هستند: «مردم، شهردار را متولی شهر می‌دانند و توقع دارند در شرایط بحرانی هم حامی شهروندان باشد؛ بنابراین سال‌هاست مدیریت شهری در موارد بحرانی وارد عمل می‌شود و اقدامات مقابله و کاهش مخاطرات را انجام می‌دهد.» تورق عملکرد شهرداری در حوزه مدیریت شهر نشان می‌دهد که شهرداری در چارچوب اختیارات و داشته‌هایش هر چند در برخی از موارد غفلت داشته، اما در مواقع بحرانی پا به‌کار بوده و برای رفع بحران تلاش کرده است.

قانون جدید و اگرها....
بیش از 70 ارگان و نهاد مردمی عضو سازمان مدیریت بحران شهر تهران هستند که مدیریت آنها بر‌عهده شهرداری تهران است. هر یک از سازمان‌ها و نهادها در حوزه فعالیت و خدماتشان اطلاعاتی دارند که قطعا در مدیریت بحران تأثیرگذار هستند. جمع‌آوری، همسان‌سازی‌ و یکپارچه کردن این اطلاعات کار سختی است و به گفته کرمی گاهی اوقات ناممکن: «برخی از نهادها، سازمان‌ها و حتی مؤسسه‌ها تمایلی به همکاری ندارند و اطلاعات خود را در اختیار ما نمی‌گذارند تا یکسان‌سازی‌ و به یک منبع جامع و کامل تبدیل شود. به‌طور مثال مؤسسه ژئوفیزیک‌دانشگاه تهران اطلاعات خوبی در مورد زمین‌لرزه دارد و ما هم با توجه به شتاب‌نگارهایی که داریم اطلاعاتی به‌دست آورده‌ایم. بارها از مؤسسه ژئوفیزیک خواسته‌ایم در این مورد با ما همکاری کنند، اما...» مدیریت یکپارچه همان خلأیی است که در ستاد بحران سبب ایجاد بحران شده است. علاوه بر آن، قانون جدیدی که از شهریور سال گذشته ابلاغ شده است هم بحران‌های سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران را افزایش داده است. مدیرعامل این سازمان با مطالبه‌گری می‌گوید: «در قانون جدید وزیر کشور مسئول ستاد بحران شده است. تغییر یکباره مدیریتی پس از 19سال قطعا مدیریت بحران را با بحران مواجه می‌کند که امروز شاهد آن هستیم. در این قانون، علاوه بر تغییر مدیریتی ناگهانی، مقرر شده است هر 3‌ماه جلسه ستادی و هماهنگی با حضور تمام ارگان‌های عضو تشکیل شود که از شهریور سال گذشته تا‌کنون فقط یک‌بار این جلسه تشکیل شده است. از سوی دیگر هنوز آیین‌نامه‌های مختلف این قانون استخراج نشده است که این کار حدود 2 تا 3سال طول می‌کشد و قطعا در این مدت اگر با بحران مواجه شویم به‌دلیل نبود مدیریت واحد و یکپارچه دچار مشکل می‌شویم.» بر اساس این گزارش،‌در زیر برخی از اقدامات اخیر سازمان مدیریت بحران شهر تهران را از زبان چند مدیرش با وجود همه تنگنا‌های موجود می‌خوانید.

آیا شهر آماده است؟

حدود 9میلیون نفر در تهران ساکن هستند. با توجه به این حجم جمعیت و مخاطراتی که تهران را تهدید می‌کند، مدیران ستاد بحران نگاه ویژه‌تری به آن داشته‌اند. در عین حال مردم انتظار دارند این شهر در برابر بحران آماده‌تر باشد، اما مدیرعامل سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران می‌گوید: «برای آمادگی در برابر مخاطرات تهران نمی‌توان میزان یا درصد بیان کرد. اگر بحران کوچک باشد و در یک منطقه رخ دهد، قطعا آمادگی کامل مقابله و امدادرسانی را داریم، اما درگیر شدن همزمان چند منطقه با بحران حتما ما را دچار مشکل می‌کند. در یک کلام امکانات و تجهیزات و همچنین اختیارات شهرداری محدود است و اگر دامنه بحران محدودتر باشد، آماده‌ایم و اگر گسترده باشد، نه ما و نه شهر آماده نیست.» در طول 19سال کارهای خوب و ارزشمندی در حوزه مدیریت بحران انجام شده و به گفته کرمی، پیشرفت داشته‌ایم اما «خط سیر پیشرفت در کشورهای دنیا شیب به سمت بالا و صعود است، ولی خط پیشرفت ما مستقیم و سیر صعود بسیار کم و حداقلی دارد.» شاید همین خط سیر کند پیشرفت است که ما را مجبور می‌کند در زمان وقوع بحران از استان‌های معین و حتی کشورهای دیگر درخواست کمک کنیم.

اعلام هشدار با اپلیکیشن تهران من
حیدر کلهری، معاون آموزش و مشارکت‌های مردمی

گروه‌های دوام که ظرفیت محلی محسوب می‌شوند در 72ساعت طلایی بهترین نیروهای امدادرسان در شرایط بحرانی هستند. علاوه بر آن اپلیکیشن «تهران من» ابزاری است که بخشی از مسئولیت مدیریت بحران در آن تعریف شده که می‌توان با استفاده از آن بحران را قبل و بعد از وقوع به مردم اطلاع داد. شهروندان از طریق سامانه سازمان می‌توانند این اپلیکیشن را روی گوشی‌های خود نصب و در مواقع اضطراری استفاده کنند. علاوه بر اعلام هشدار، بخش آموزش در این اپ پیش‌بینی شده است که مردم می‌توانند با آموزش‌های امدادگری آشنا شوند. اطلاعات مراکز درمانی و خدماتی هم در این اپلیکیشن وجود دارد که در مواقع اضطراری شهروندان می‌توانند از آنها استفاده کنند. به‌طور کلی استفاده از این ابزار میزان تخریب‌ها و آسیب‌ها را به حداقل می‌رساند.

بهره‌برداری از نخستین سامانه برف‌سنجی
سیدمجتبی حسینی، معاون پیشگیری و کاهش خطرپذیری

زمستان سال گذشته تهران پس از سال‌ها شاهد بارش برف سنگین بود. دانه‌های برف شبانه باریدند و تهران را با بحران روبه‌رو کردند. امسال برای پیشگیری از این بحران، 4سامانه برف‌سنجی و خط یخبندان در مناطق شمالی تهران ازجمله ولنجک، میدان بهرود، شهرک قائم و بلوار کوهسار که بیشترین میزان بارش برف را دارند، نصب شده‌اند که به‌زودی رونمایی می‌شوند. با استفاده از این سامانه‌ها مقدار بارش برف در طول شبانه‌روز اندازه‌گیری می‌شود و وقتی به مرز هشدار رسید، آلارم می‌دهد و مدیران شهری و نیروهای دستگاه‌های مربوطه آماده‌باش می‌شوند و اقدامات را شروع می‌کنند. سامانه هشدار سریع زلزله و سیلاب هم توسط سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران فعال شده‌اند.

پخش آژیر از دکل‌های تهران
پدرام قودجانی، رئیس مرکز عملیات اضطرار شهر تهران

تمام اطلاعات از طریق سامانه‌های هشدار سریع زلزله، سیلاب، برف و باران و... در مرکز عملیات اضطراری ثبت و ضبط می‌شود. درحقیقت این مرکز بستر ارتباطی با مناطق و ارگان‌های مختلف است که به محض دریافت علائم هشدار از طریق سامانه پیامکی به مدیران و مسئولان اطلاع‌رسانی می‌شود. همچنین ارتباط هات‌لاین با مناطق 22گانه و سازمان‌هایی مانند هلال‌احمر و آتش‌نشانی و... داریم که به محض برداشتن گوشی ارتباط برقرار می‌شود و می‌توانیم موارد هشدار را در اسرع‌وقت منتقل کنیم. نصب 136بلندگو در تهران برای پخش آژیر در مواقع اضطراری و هشدار دادن به شهروندان، کار دیگری است که برای نخستین‌بار انجام می‌شود. نخستین بلندگو در ارتفاع یک‌متری روی دکل مجاور سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران نصب شده و به‌زودی مابقی بلندگوها هم نصب می‌شوند.