سوپوری که شهردار شد

  فرزانه ابراهیم‌زاده  
«بنده سوپورم و کلاس سوپوری را طی 24سال در سوپورخانه مبارکه تهران دیده‌ام. سخنران نیستم و صحبت‌های من به درد قهوه‌خانه‌های جنوب شهر می‌خورد.»؛ مینوچهر، شهردار منطقه جوادیه تهران در آخرین جلسه از سمینار شش روزه مسائل اجتماعی شهر تهران با این جمله بسیار معروف شد. او یکی از آخرین و متفاوت‌ترین سخنرانان این سمینار مهم بود که اردیبهشت1341 در تهران برگزار شد. اگر بخواهیم درباره مطالعات تهران و آسیب‌شناسی مشکلات این شهر به‌دنبال مبدایی باشیم، بی‌تردید سمینار شش روزه مسائل اجتماعی شهر تهران بود که توسط مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران به ریاست دکتر غلامحسین صدیقی و دستیاری دکتر احسان نراقی برگزار شد. پیشنهاد اولیه این سمینار در آن زمان توسط همین گروه با هدف بررسی مشکلات تهران مطرح شد. دکتر صدیقی و همراهانش معتقد بودند که دو ثلث از ناهنجاری‌های کشور از تهران ریشه می‌گیرد. احسان نراقی، معاون مؤسسه مطالعات اجتماعی و دبیر سمینار نیز در گفت‌وگویی که همزمان با برگزاری آغاز سمینار در دانشگاه تهران با روزنامه اطلاعات داشت با اشاره به این موضوع توضیح داد: «ما در چند سال اخیر در اثر مطالعاتی که در مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی انجام گرفت با سلسله مشکلات و معضلات مردم تهران برخورد کردیم و دیدیم که این مشکلات، همگانی است و مؤسسات مختلف نیز با آن دست به گریبان هستند و همه مایلند که این اشکالات در محلی که از لحاظ علمی صلاحیت داشته باشد، بررسی شود».
البته مؤسسه مطالعات اجتماعی چند ماهی برای برگزاری این سمینار برنامه‌ریزی کرد و با همراهی شهرداری تهران که در آن زمان تقی نصر را در سمت شهردار و احمد نفیسی را در مقام معاون شهردار داشت سرانجام در روز دوم اردیبهشت در تالار ابن‌سینای دانشکده ادبیات دانشگاه تهران افتتاح شد؛ افتتاحی که البته زیرسایه تلخ و سنگین سیلی بود که در روز اول اردیبهشت1341 تهران را دچار کرده و بخشی از شهر را همراه خود برده بود. تهران در روز افتتاحیه این سمینار شکل عادی نداشت. بخش زیادی از مردم در جنوب شهر خانه و زندگیشان را از دست داده بودند و این اتفاق افتتاحیه را تحت‌تأثیر خود قرار داد و باعث شد تا شهردار تهران به جای آمدن به سمینار به جنوب شهر برود و از نزدیک وضعیت مردم درگیر با سیل را بررسی کند و به جای خود احمد نفیسی، معاونش را بفرستد؛ کسی که در کمتر از یک‌ماه بعد از این مراسم به‌عنوان جوان‌ترین شهردار تهران انتخاب شد.
سمینار را دکتر علی‌اکبر سیاسی، رئیس دانشگاه تهران افتتاح کرد و گفت: «به‌هرحال هر کس در تهران زندگی می‌کند فکر می‌کند همه مسائل این شهر از قبیل برق، آب و ... را به‌ خوبی می‌داند و روی آن اظهارنظر می‌کنند. غافل از اینکه هر یک از این مسائل، مستلزم مطالعه زیاد است؛ به‌خصوص شهر تهران که همه‌‌چیز آن به‌طور عجیبی در حال تغییر و تحول است و این را به‌ خوبی از مقایسه تهران با 10 سال قبل می‌توان سنجید». 
احسان نراقی نیز در نخستین نشست این سمینار با ارائه گزارشی از روند تحقیقات انجام‌شده، تهران را به بندری تشبیه کرد که در آن افکار جدید و قدیم با هم تصادم پیدا کرده‌اند؛ «تهران در سال 1306 دارای 230هزار نفر جمعیت بوده است و امروز قریب به 2 میلیون نفر جمعیت دارد. به این ترتیب در هر سال، صد هزار نفر به جمعیت شهر تهران اضافه شده است، لذا این مقدار سالی 40هزار نفر افزایش جمعیت، طبیعی است و 60هزار نفر بقیه ازدیاد جمعیت غیرطبیعی است که در اثر مهاجرت روستاییان به تهران صورت گرفته است. در حدود 41درصد از خانوارهای تهران در یک اتاق زندگی می‌کنند و مسئله مسکن بسیار مهم است.» در این 6 روز مسائل و موضوعات مختلفی از بورس‌بازی و سوداگری تا مشکلات خانه و خرید و فروش و بنگاه‌داری و خورد و خوراک تهرانی‌ها مورد بررسی قرار گرفت. یکی از آمار جالب در روز اول سمینار میزان خورد و خوراک مردم تهران بود که در سال1339 حدود 2میلیارد تومان بوده است. موضوع شهر و شهرسازی و فضای شهری برای زندگی، مهاجرت، افزایش جمعیت از موضوعات دیگری بود که در این 6 روز مورد بررسی قرار گرفت. موضوع آب و گاز و برق نیز از مسائل دیگری بود که در این سمینار مورد توجه بود. ریاست جلسه‌ مربوط به آب را مهندس مهدی بازرگان برعهده داشت؛ استاد دانشکده فنی دانشگاه تهران و مسئول طرح لوله‌کشی تهران. حمل‌ونقل عمومی در تهران نیز مشکل دیگری بود که مدیرعامل شرکت واحد درباره آن صحبت کرد. به گفته مدیرعامل شرکت واحد اتوبوسرانی در سال40 ، درآمد بلیت‌فروشی این شرکت در تهران این چنین بود: «درآمد عمده شرکت واحد از فروش بلیت‌های 2 ریالی، 2٫5 ریالی، 4 ریالی و 8 ریالی تامین می‌شود که مجموعه درآمد سال 1340، بالغ بر 947 میلیون و 8 هزار و 280 ریال بوده است که در مقایسه با درآمد سال1339 که مبلغ 854 میلیون و 257 هزار و 947 ریال بود، مبلغ 92 میلیون و 750 هزار و 333 ریال اضافه درآمد داشتیم. ضمنا از 124 میلیون تومان بدهی در سال1340 مبلغ 41 میلیون ریال پرداخت شده است». در این جلسه برای نخستین بار موضوع حمل‌ونقل زیرزمینی مطرح شد؛ موضوعی که بعدها به نوشته‌شدن طرح متروی تهران رسید. محلات تهران، مشکلات و معضلاتشان و گسترش تهران از بحث‌های دیگر این نشست‌ها بود. موضوع جرم و جنایت و ناهنجاری‌های شهری از دیگر بحث‌های خواندنی بود. براساس آمار ارائه شده توسط دکتر شاپور راسخ «در سال 1338 در سراسر کشور 4580 جرم و در تهران 1600 جرم و در کل کشور 63000 پرونده جنحه و 17000 پرونده جنحه در تهران وجود داشته است و به این ترتیب باید گفت تهران نسبت به کل کشور آمار قابل توجهی دارد. آمار فحشا در تهران در نوع جرم دوم به‌حساب می‌آمد. سومین آمار متعلق به ضرب‌وجرح بوده است. افزایش کشیدن چک بی‌محل در فاصله سال‌های37 تا 40 هم با رشد چشمگیری روبه‌رو بود. در رده بعدی، خودکشی قرار داشت که از 170 خودکشی سراسر کشور 119 مورد در تهران رخ داده بود.» 
هزینه زندگی در شهر تهران بخش دیگری بود که شاید بعد از 49سال جالب باشد؛ «در تهران هر نفر 4280ریال در سال پول مواد غذایی می‌داد که حدود 28ریال در روز می‌شد. در این تحقیق مشخص شد که طبق آمار به‌دست‌آمده هر خانواده هر سال یک درصد از درآمد خود را صرف تعلیم و تربیت اطفال می‌کرد.» بحث گودال‌های زیرزمینی و کاروانسرهای مسکونی و فساد و فقر از دیگر موضوعاتی بود که در روز پنجم مطرح شد.
اما همانطور که در ابتدای این گزارش خواندید شاید جذاب‌ترین سخنرانی این سمینار در آخرین روز آن، توسط مینوچهر، شهردار جوادیه بود که این محله را که جزو محلات فقیر تهران محسوب می‌شد طی چند سال تغییر داده و آن را به محله‌ای نمونه تبدیل کرده بود. او در این نشست شاید متفاوت‌ترین سخنران بود. مینوچهرگفت وقتی به‌عنوان شهردار انتخاب و وارد جوادیه شده، دیده است که مردها و زن‌ها همه سطل به‌دست دارند برای آوردن آب مقدار زیادی راه می‌روند؛ «آن روز هوا بارانی و سرد بود به‌طوری که من بسیار متاثر شدم. کنجکاوی کردم معلوم شد در خانه‌های جوادیه که صدی 90 بیش از 30متر وسعت ندارند و بقیه از 150 متر تجاوز نمی‌کرد، چاه‌های آب در فاصله 2 متری مستراح‌ها حفر شده بود و می‌بایست از این چاه‌های 20 متری، آب به‌دست آورند. معمولا بین صاحب ملک و مستأجر دعوا می‌شد چون خانه‌های جوادیه معمولا 4 تا 5 اتاق دارد. هر روز نزدیک به 10 بچه در این چاه‌های سر باز از بین می‌رفتند. در جوادیه 4 چاه با اصول بهداشتی از طرف دولت حفر شده بود که روزی چند ساعت کار می‌کرد و در آن ساعت ظرفشویی، رختشویی، قالیشویی و کسانی که حیوانات را می‌شستند به آن هجوم می‌بردند. من روزی مردم را در مقابل یکی از این چاه‌ها جمع کردم و گفتم می‌خواهید برای شما آب را لوله‌کشی بکنم؟ آنها گفتند چطور می‌خواهی این کار را بکنی؟ ولی بالاخره لوله‌کشی را انجام دادم با حداقل 275 ریال، حداکثر 1500 ریال که حد متوسط آن 800 ریال شد. طی 5-4ساعت23 خانه را لوله‌کشی کردم بدون تشریفات و پرونده‌سازی و نوبت گرفتن و.....» با تلاش این شهردار طی 2ماه، 1717 خانه لوله‌کشی شد؛ «بعد از مدتی چند تا مهندس از سازمان آب آمدند که لوله‌کشی آب در انحصار ماست و تو حق نداشتی چنین کاری بکنی. آنها را با زور بیرون کردم. من خودم به اندازه یک شاگرد لوله‌کش از لوله‌کشی سرم می‌شد و در کار لوله‌کشی از دکتر و مهندس استفاده نکردم. عقل خودم و چند تا بیوه‌زن را سرهم کردیم و کارها انجام شد.» مینوچهر در گزارشی برای روزنامه اطلاعات شرح کارهای خود را نوشته بود: «من آب را با برق از چاه در می‌آورم و متری 7شاهی تمام می‌شود. شما چطور آبی را که بدون دردسر از کرج می‌آید و اگر تصفیه شود، متری 10 شاهی بیشتر تمام نمی‌شود، به این گرانی می‌گیرید. من گفتم تهران را حاضرم لوله‌کشی کنم و متری 3 ریال بگیرم».
سمینار شش روزه مسائل اجتماعی تهران ساعت 8 روز هفتم اردیبهشت1341 در حالی تمام شد که از خروجی این سیمنار، اتفاقات مهمی رخ داد ازجمله شکل‌گیری وزارت مسکن و آبادانی و نوشته‌شدن طرح تفصیلی تهران.